Cẩm nang chẩn đoán bệnh cây – P9: Quản lý bệnh gây hại tổng hợp

P1 | P2 | P3 | P4 | P5 | P6 | P7 | P8 | P9 | P10 | P11 | P12 | P13 | P14

Việc ngăn ngừa, diệt trừ chủ yếu các bệnh cây trồng yêu cầu phải ứng dụng một vài những giải pháp ngăn ngừa, diệt trừ hỗ trợ lẫn nhau. Chiến lược (chương trình) này được gọi là quản lý bệnh gây hại nbsp;cây trồng tổng hợp (Integrated Disease Management – IDM). Việc xây dựng một chương trình IDM yêu cầu dựa trên các kiến thức sâu rộng về những chu kỳ của bệnh ảnh hưởng đến một hay nhiều vụ trồng, cũng như phổ ký chủ của mỗi nguyên nhân tạo bệnh.

Tóm lại, với mỗi nguyên nhân tạo bệnh ít nhất cần có các hiểu biết về:

• Sự tồn tại của nguyên nhân tạo bệnh khi vắng bóng ký chủ mẫn cảm
• Con đường xâm nhập và lây nhiễm của nguyên nhân tạo bệnh vào ký chủ
• Sự lây lan của nguyên nhân tạo bệnh trong từng vụ trồng và qua những vụ trồng
• Sự ảnh hưởng của những giải pháp trồng trọt và những nhân tố môi trường đến sự tồn tại, xâm nhập và lây nhiễm và lây lan của nguyên nhân tạo bệnh
• Phổ ký chủ của nguyên nhân tạo bệnh.

Cán bộ bệnh cây cũng cần hiểu biết thấu đáo về hệ thống trồng trọt. Một vài hệ thống trồng trọt chỉ liên quan đến một cây trồng, như trong trường hợp những cây trồng lâu năm hay những cây trồng tập trung với diện tích lớn: cà phê, đào lộn hột, sầu riêng, dứa và chuối. Việc quản lý bệnh trong các hệ thống này chỉ tập trung vào một cây trồng và những bệnh liên quan đến cây trồng đó.

Trái lại, trong những hệ thống trồng trọt hỗn hợp một nông dân có thể trồng nhiều vụ cây trồng hằng năm, như các giống rau cùng với lúa nước hoặc ngô. Nhiều nguyên nhân tạo bệnh lưu hành trong đất gây bệnh cho một phổ rộng lớn những ký chủ. Do đó, một chương trình IDM cho một hệ thống trồng trọt hỗn hợp liên quan đến việc quản lý bệnh trên một nhóm cây trồng.

Những chiến lược IDM chính (Hình dưới) là:

• Luân canh
• Quản lý cây trồng

– Thoát nước tốt

– Để ruộng ngập nước (ruộng lúa)

• Cây con, hạt, thân rễ, củ vv giống sạch bệnh
• Kiểm dịch
• Giống kháng bệnh và chống chịu tốt các loại bệnh
• Gốc (ghép) kháng bệnh
• Thuốc trừ nấm
• Vệ sinh.

1/ Luân canh

Luân canh là một giải pháp quan trọng trong IDM ở những hệ thống trồng trọt hỗn hợp như những hệ thống trồng rau màu.

---

Luân canh là giải pháp đa phần nhằm hạ thiểu lượng vi sinh vật tạo bệnh lưu hành trong đất.

---

Trước khi lời khuyên một chương trình luân canh cần nắm rõ những phổ ký chủ của những nguyên nhân tạo bệnh. Ở Việt Nam, nhiều loại rau mẫn cảm với bệnh héo vi khuẩn (Ralstonia solanacearum). Do đó, một chương trình IDM cho một hệ thống trồng trọt rau màu nên phối hợp luân canh với các loại cây trồng kháng bệnh héo do vi khuẩn.

Ngô, lúa, cỏ nhiệt đới, cải bắp và cải xanh là các ví dụ về những cây trồng không bị nhiễm bệnh héo vi khuẩn. Các cây trồng này có thể được khuyến nghị luân canh để hạ thiểu nguồn gây bệnh. Một ví dụ về chương trình luân canh nhằm ngăn ngừa bệnh là ớt–ngô–đậu–mướp đắng (khổ qua). Một ví dụ về chương trình luân canh sẽ khiến cho bệnh héo vi khuẩn thêm trầm trọng là: ớt–cà chua–cà tím–mướp đắng.

Nhiều cỏ dại đóng một vai trò là các ký chủ phụ cho những nguyên nhân tạo bệnh quan trọng trên cây trồng (như Ageratum conyzoides). Cỏ dại cũng có thể là ký chủ cho những côn trùng là vectơ truyền virút. Cỏ dại mẫn cảm với bệnh cần phải được ngăn ngừa, diệt trừ trong suốt quá trình luân canh.

Nhiều nguyên nhân tạo bệnh lưu hành trong đất gây bệnh cho những họ cây trồng ổn định. Ví dụ như héo vi khuẩn gây bệnh cho đa số những cây trồng trong họ Solanaceae bao gồm cà chua, ớt và cà tím, hạn chế trồng các giống cây này kế tiếp nhau. Sclerotinia sclerotiorum tạo bệnh cho nhiều cây họ đậu (như đậu nành, đậu cô ve lùn và cô ve leo), cũng như xà lách, cà chua và khoai tây. Đừng nên luân canh các cây trồng này kế tiếp nhau tại các khu vực có mùa đông lạnh và ẩm, như bắc bộ và trung bộ Việt Nam.

---

Giải pháp luân canh không đạt được hiệu quả trong việc ngăn ngừa, diệt trừ những bệnh lây lan nhờ gió từ khoảng cách xa, như cháy lá, phấn trắng và gỉ sắt.

---

2/ Quản lý cây trồng

Thay đổi giải pháp quản lý cây trồng làm giúp hạ thiểu bệnh. Chẳng hạn, có thể thay đổi thời gian vụ trồng để giúp tránh các thời kỳ thời tiết mưa và lạnh thuận lợi cho sự phát triển của đa số bệnh ở thời kỳ cây giống. Việc tưới tiêu có thể được quản lý để giúp tránh stress cho cây trồng và hạ thiểu việc úng nước cũng như hạn chế sự dịch chuyển của nguyên nhân tạo bệnh trong nước từ khu vực này sang khu vực khác trong ruộng.

Dinh dưỡng cho cây là điều quan trọng chính vì những cây trồng khỏe khoắn với bộ rễ khỏe có thể chống chịu được một vài nguyên nhân tạo bệnh. Phân bón hữu cơ (nhất là loại phân gà) có thể ngăn ngừa sự phát triển của một vài nấm bệnh trong đất (như Phytophthora).

Những tàn tích hữu cơ phía trên mặt đất, như trấu, có khả năng làm tăng một vài bệnh; ví dụ như nbsp;Sclerotium rolfsii có thể phát triển mạnh hơn nếu có tàn tích hữu cơ phía trên mặt đất. Tuy vậy, tàn tích hữu cơ và phân bón hữu cơ lại có công dụng nâng cấp cấu trúc đất, khiến cho bộ rễ phát triển mạnh hơn. Các nghiên cứu gần đây ở Australia (Stirling và Eden 2007) cho biết là bã mía, chất hữu cơ phủ luống và những chất bổ sung khác có khả năng làm hạ đáng kể nguồn gây bệnh tuyến trùngsưng rễ (Meloidogyne incognia) trong đất. Thường thì nên có sự bổ sung thêm đạm như Nitrat amôn vào chất hữu cơ phủ đất để giúp tránh tình trạng thiếu đạm.

2/1/ Thoát nước tốt

Đất ướt tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát sinh và phát triển những bệnh ở rễ do những nguyên nhân tạo bệnh lưu hành trong đất. Nổi bật là, đất ướt tạo điều kiện thuận lợi cho những bệnh ở cây giống và thối rễ gây nên bởi Pythium và Phytophthora do những nguyên nhân này sản tạo ra những du động bào tử dịch chuyển (bơi) được trong môi trường nước. Do đó, có khả năng thoát nước tốt là giải pháp ngăn ngừa, diệt trừ đa phần trong những chương trình IDM đối với những bệnh Pythium và Phytophthora. Để thoát nước tốt, nên lên luống với chiều cao tối thiểu từ 3 centimét và dọn dẹp sạch cỏ dại ở những rãnh thoát nước (Hình dưới).

Cuốc cỏ rãnh nâng cao khả năng thoát nước trong một vườn hồ tiêu bị nhiễm bệnh thối rễ Phytophthora

2/2/ Làm ngập ruộng

Đưa nước vào ruộng trong suốt quá trình trồng lúa sẽ gây giảm mật độ một vài nguyên nhân tạo bệnh lưu hành trong đất. Chẳng hạn, một nghiên cứu của ThS. Đặng Lưu Hoa và những đồng nghiệp (thông tin cá nhân) đã chứng tỏ rằng duy trì hai vụ lúa nước liên tục có thể loại trừ hạch nấm Sclerotium rolfsii. Thậm chí một vụ lúa cũng gây giảm đáng kể lượng hạch nấm. Hạn chế sản xuất lúa nước có thể dẫn tới sự tăng gia một số nguyên nhân tạo bệnh lưu hành trong đất.

3/ Cây con, hạt giống và những nguồn giống sạch bệnh khác

Việc dùng hạt và cây con sạch bệnh là hết sức cấp thiết. Theo kinh nghiệm lâu năm của chúng tôi ở Việt Nam, cây con thường bị lây nhiễm một vài nguyên nhân tạo bệnh lưu hành trong đất. Các nguyên nhân tạo bệnh này có thể phát triển trên ruộng và tỏa ra ra các khu vực mới.

Nếu hạt bị lây nhiễm, cần tiến hành xử lý hạt bằng thuốc trừ nấm được khuyến nghị cho cây trồng đó. Một số loại thuốc trừ nấm gây ảnh hưởng tới sự nảy mầm, nên tốt hơn hết là sử dụng hạt sạch bệnh nếu có thể. Nhiều nguyên nhân tạo bệnh có trong thân rễ, rễ củ và một số loại thân củ làm giống. Điều đặc biệt là tránh sử dụng các nguồn giống đó. Cán bộ bảo vệ thực vật cấp tỉnh (Chi cục Bảo vệ thực vật) và cấp huyện nên giúp đỡ nông dân xây dựng các chương trình sản xuất cây con sạch bệnh. Vấn đề này cần phải được ưu tiên đối với rất nhiều cây trồng dùng các dạng nguyên vật liệu làm giống đó (như gừng và khoai tây).

9/4/ Kiểm dịch

Những giải pháp kiểm dịch cực kỳ hữu dụng trong việc loại trừ những nguyên nhân tạo bệnh ngoại lai từ một quốc gia hoặc một vùng. Các giải pháp này cực khó vận dụng ở Việt Nam do có đường biên giới đất liền dài với Trung Quốc, Lào và Campuchia. Nhiều nguyên nhân tạo bệnh trên lá và vectơ côn trùng lây bệnh có thể lây lan 1 cách dễ dàng theo gió qua đường biên giới. Tuy vậy, Việt Nam có thể được lợi từ việc đẩy mạnh những giải pháp kiểm dịch cấp quốc gia trong việc nhập khẩu hạt giống và những nguyên vật liệu làm giống khác. Ở cấp địa phương, những cán bộ bảo vệ thực vật cần phải cẩn trọng lau sạch giày dép sau các lần đi điều tra giữa những ruộng trồng khỏe khoắn và những ruộng trồng bị nhiễm bệnh (xem phần vệ sinh).

9/5/ Sử dụng giống kháng bệnh hoặc chống chịu tốt các loại bệnh

Dùng giống kháng bệnh là một giải pháp ngăn ngừa, diệt trừ bệnh hữu hiệu. Bất kể lúc nào có điều kiện, những cán bộ tỉnh và huyện nên khuyến nghị dùng giải pháp này.

9/6/ Sử dụng gốc ghép kháng bệnh

Việc ghép các giống cây trồng với tính trạng có nhu cầu nhưng mẫn cảm với bệnh lên gốc của giống kháng bệnh là một giải pháp hiệu quả phòng ngừa các bệnh do nguyên nhân lưu hành trong đất gây nên. Chẳng hạn như đa số loài họ bầu bí mẫn cảm với bệnh héo Fusarium và/hoặc Pythium. Các bệnh này có thể được ngăn ngừa, diệt trừ bằng phương pháp ghép các cây họ bầu bí mẫn cảm lên gốc cây bí đỏ kháng bệnh. Đây chính là một biện pháp đã được ứng dụng tương đối lâu ở Việt Nam và nhiều chỗ khác ở Châu Á.

Giải pháp này có thể được vận dụng trên cây ăn trái. Ví dụ như một số loại giống cây có múi mẫn cảm với bệnh Phytophthora có thể được ghép lên gốc cây cam ba lá (Poncirus trifoliata) kháng bệnh. Cần phải cẩn trọng nhận xét ảnh hưởng của gốc ghép đến sức tăng trưởng của mầm ghép.

9/7/ Thuốc trừ nấm

Thuốc trừ nấm thường hay được sử dụng để xịt lên lá ngăn ngừa, diệt trừ những bệnh ở lá và quả. Tuy vậy, chúng có thể được sử dụng để xử lý hạt trong khu vực phòng trừ những bệnh hạt giống hoặc để hạn chế bệnh trên cây mầm. Bên cạnh đó, chúng có thể được sử dụng tưới vào trong đất ở những luống ươm cây giống hoặc những cây ăn trái có giá trị.

---

Giám định chuẩn xác những bệnh nấm trước khi chọn lựa thuốc trừ nấm. Những nấm bệnh khác nhau yêu cầu dùng những thuốc trừ nấm khác nhau, do đó việc phân loại là cực kì quan trọng! Ví dụ như bệnh sương mai cần dùng thuốc trừ nấm khác hoàn toàn với bệnh phấn trắng.

---

Dịch bệnh của nấm tạo bệnh bộ lá, như đốm lá, gỉ sắt và sương mai, phát triển nhanh trong các điều kiện lá ướt và nhiệt độ phù hợp. Các nấm bệnh này sản tạo ra vô số bào tử, lây lan dễ dàng nhờ gió và/hoặc mưa trong và giữa những ruộng trồng.

Cần theo dõi thời tiết và dự tính dự đoán bao lâu thì bệnh trên lá sẽ phát triển mạnh. Bằng phương pháp đó, có thể xịt thuốc trừ nấm khi mật độ nấm còn ở mức độ cực kỳ thấp vậy nên việc ngăn ngừa, diệt trừ sẽ có đạt hiệu quả cao.

Cực khó ngăn ngừa, diệt trừ bệnh nấm trên lá khi chúng đã phát triển mạnh. Nấm bệnh có thể phát triển khả năng đề kháng với một số loại thuốc trừ nấm, khiến cho thuốc mất công hiệu. Để hạ thiểu nguy cơ kháng thuốc ở nấm bệnh, cần hạ thiểu số lần xịt thuốc trừ nấm trong từng mùa vụ. Điều này có thể thực thi được bằng phương pháp:

• Xịt thuốc trước khi bệnh dấu hiệu quá rõ rệt
• Luân phiên sử dụng thuốc trừ nấm bảo vệ và thuốc đặc hiệu
• Xịt thuốc trừ nấm ở nồng độ khuyến nghị và với khoảng cách đồng đều.

Phải bảo đảm thuốc trừ nấm có hiệu quả đối với bệnh. Nên mua từ những công ty và cửa hàng đáng tin.

9/8/ Dọn dẹp vệ sinh

Việc tuân theo nghiêm ngặt những giải pháp vệ sinh đặc biệt quan trọng đối với việc sản xuất rau và hoa có giá trị trong nhà lưới. Việc thực thi nghiêm ngặt những giải pháp vệ sinh cũng cực kỳ cấp thiết trong những cơ sở sản xuất cây giống, nơi mà cây giống được sản xuất để có thể cung cấp cho sản xuất đại trà trên ruộng đồng hoặc trong nhà lưới.

• Những giải pháp vệ sinh bao gồm:
• Giữ gìn đất sạch bệnh
• Dùng nguồn giống sạch bệnh
• Tiệt trùng bàn, giá và những chậu để trồng cây
• Tiệt trùng những thiết bị
• Sử dụng bao (loại sử dụng 1 lần ) để bao ngoài giày dép và dùng bồn rửa chân có chất tiệt trùng để hạn chế cán bộ mang nguyên nhân tạo bệnh trong giày dép (Hình 9/3)
• Kiểm tra đều đặn xem những cây trồng có biểu hiện nhiễm những bệnh có xuất xứ từ đất
• Loại bỏ và đốt những cây bị hại
• Loại bỏ đất bị bệnh.

---

Tiệt trùng giày dép cẩn thận sau khi kiểm tra một khu trồng có bị bệnh có xuất xứ từ đất. Không được điều tra những khu trồng khỏe khoắn khi còn mang giày dép có dính đất bị lây nhiễm.

---

Những giải pháp phòng ngừa mang nguồn gây bệnh qua giày dép: bao bọc ngoài giày dép bằng nhựa (trái) và tiệt trùng giày sau khi kiểm tra một ruộng trồng bị nhiễm bệnh có xuất xứ từ đất (phải)

9/9/ Tài liệu tham khảo

Stirling G.R. and Eden L.M. 2007/ The impact of organic amendments and mulch on root-knot nematode and Pythium root rot of capsicum. Presented at the Australasian Plant Pathology Society Conference, Adelaide, 24–27 September 2007/

Cuốn cẩm nang này được sắp xếp thành những phần sau:

• Phần 1: Phần giới thiệu
• Phần 2: Tổng quát về sức khỏe thực vật và những nhân tố tác động
• Phần 3: Quy trình chẩn đoán nguyên nhân tạo bệnh trong khu vực phòng thí nghiệm và ngoài ruộng đồng
• Phần 4: Những dấu hiệu bệnh cây
• Phần 5: Quy trình và thiết bị làm việc trên ruộng đồng
• Phần 6: Quy trình và thiết bị làm việc trong khu vực phòng thí nghiệm
• Phần 7: Giới thiệu sơ lược về phân loại nấm
• Phần 8: Những biện pháp truyền bệnh nhân tạo
• Phần 9: Quản lý bệnh gây hại tổng hợp
• Phần 10: Những bệnh do nấm có xuất xứ từ đất
• Phần 11: Những bệnh thông thường gặp trên một vài cây trồng có ý nghĩa kinh tế
• Phần 12: Tác động sức khỏe từ nấm tạo bệnh
• Phần 13: Thiết kế, xây dựng và vận hành những phòng thí nghiệm và nhà lưới sử dụng cho chẩn đoán
• Phần 14: Phụ lục về kỹ thuật làm que cấy dẹp, sức khỏe an toàn trong công việc, cũng như những công thức nấu môi trường, những biện pháp tiệt trùng, và những biện pháp lưu giữ mẫu nấm.