Cẩm nang chẩn đoán bệnh cây – P2: Tổng quan về sức khỏe thực vật

P1 | P2 | P3 | P4 | P5 | P6 | P7 | P8 | P9 | P10 | P11 | P12 | P13 | P14

Sức khỏe thực vật là một nhân tố quyết định đối với năng suất cây trồng và vì vậy cũng là nhân tố quyết định tới thu nhập của nông dân. Do đó, vấn đề quản lý sức khỏe cây trồng là cực kỳ quan trọng để nhiều nhất hóa lợi nhuận.

Bệnh chỉ là một trong các nhân tố ảnh hưởng nhiều đến sức khỏe cây trồng. Những nhân tố khác bao gồm sâu bệnh, cỏ dại, dưỡng chất cho cây trồng, thuốc bvtv (thuốc bảo vệ thực vật), hiện trạng đất và môi sinh. Toàn bộ những nhân tố này phải được xem xét đến trong suốt quá trình chẩn đoán chính vì mỗi nhân tố có thể ảnh hưởng đến cây và gây nên những dấu hiệu tương đương như những dấu hiệu bệnh. Mỗi nhân tố cũng có thể có tiềm năng ảnh hưởng nhiều đến sự tiến triển của bệnh trong cây.

Những nhà nghiên cứu bệnh cây làm công tác chẩn đoán cần phải nắm rõ về toàn bộ những nhân tố ảnh hưởng đến sức khỏe và bệnh của cây. Ở trên ruộng đồng, cán bộ bệnh cây cần phải ghi chép lại thông tin về toàn bộ những nhân tố liên quan (xem phiếu điều tra ruộng đồng ở Phần 5), và thảo luận lịch sử ruộng và việc quản lý cây trồng với nông dân.

Việt Nam có khuôn khổ rộng lớn những khu vực khí hậu nông nghiệp khác nhau. Ví dụ như những tỉnh trung bộ và bắc có mùa đông từ mát tới lạnh phù hợp cho những nguyên nhân tạo bệnh có xuất xứ ôn đới. Nhiệt độ thấp hạn chế sự phát triển của một vài cây trồng làm cho chúng dễ bị những bệnh thông thường gặp ở cây giống và một vài bệnh khác. Hơn thế nữa, chu kỳ khí hậu mỗi năm bao gồm các thời kỳ cực kỳ ẩm ướt và các thời kỳ quá khô. Khí hậu như vậy có thể gây stress cho cây trồng và tạo điều kiện thuận lợi cho một vài bệnh, nhất là bệnh trên rễ và thân cây gây nên bởi những nguyên nhân lưu hành trong đất. Trên thực tế thì sự ngập nước và thoát nước kém là các nhân tố chính tạo cơ hội cho tác hại của các bệnh này ở Việt.

Các nhân tố đa phần trong việc duy trì sức khỏe thực vật

Nam. Do đó, lên luống cao và thoát nước tốt là những giải pháp trồng trọt then chốt trong việc quản lý bệnh gây hại tổng hợp. Một người làm công tác chẩn đoán phải nắm rõ những tác động này.

1/ Cỏ dại

Nhiều sâu bệnh và nguyên nhân tạo bệnh tồn đọng trên ký chủ phụ là cỏ dại khi không có mặt cây trồng là ký chủ chính. Do đó, ngăn ngừa, diệt trừ cỏ dại 1 cách hữu hiệu là một giải pháp ngăn ngừa, diệt trừ quan trọng và cũng là một phần không thể không có trong quản lý bệnh gây hại tổng hợp (integrated disease management – IDM). Hơn thế nữa, cỏ dại mọc chung với cây trồng sẽ cạnh tranh nước, dinh dưỡng và ánh sáng, do đó sẽ gây stress cho cây trồng và gia tăng sự gây hại của bệnh.

2/ Sâu bệnh

Trong suốt quá trình lựa tìm và lấy thức ăn sâu bệnh có thể gây bệnh đến cây tương đương như những dấu hiệu bệnh. Ví dụ như rệp, bọ nhảy trên lá, bọ trĩ, nhện và ruồi trắng có thể gây thương tổn cho lá cây tương đương như những dấu hiệu của một vài bệnh trên lá. Các sâu bệnh này cũng có thể đóng một vai trò như vectơ truyền virút và vi khuẩn. Sâu đục thân, sùng ăn rễ cây gây ảnh hưởng nhiều đến quá trình hút nước của cây và có thể gây héo tương đương như dấu hiệu héo do những bệnh thối rễ và tắc bó mạch gây nên.

3/ Thuốc bvtv (thuốc bảo vệ thực vật)

Việc dùng thuốc bvtv (thuốc bảo vệ thực vật) có thể làm cho lá bị hư hại, gây nên những dấu hiệu như cháy lá hoặc đốm lá. Các dấu hiệu này có khả năng bị nhầm lẫn với các dấu hiệu cháy lá và đốm lá do nhiều nguyên nhân tạo bệnh là nấm và vi khuẩn gây nên. Thuốc trừ cỏ có thể gây stress cho cây, làm chúng dễ mẫn cảm hơn với nguyên nhân tạo bệnh.

4/ Dưỡng chất cho cây trồng

Dinh dưỡng không đầy đủ thường khiến cho cây còi cọc và rễ tăng trưởng kém. Các dấu hiệu này cũng có thể có nguyên do từ những nguyên nhân tạo bệnh thối rễ. Những biểu hiện khác của việc thiếu hụt dưỡng chất và có độc tố cũng có thể tương đương như các dấu hiệu do một vài bệnh làm ra. Ví dụ như thiếu đạm gây nên vàng lá, nhất là những lá ở dưới. Vàng lá cũng là dấu hiệu của bệnh ở phần rễ, do phá hủy quá trình vận chuyển đạm lên cây. Thiếu chất khoáng hoặc có độc tố có khả năng làm cho cây dễ mẫn cảm với một vài bệnh gây hại.

Hư hại do sâu gây nên: (a) sùng trắng (hình trong) làm hư hại rễ ngô, (b) cây ngô bị héo do sùng trắng, (c) rệp gây bệnh, (d) lá có màu đồng thau tiêu biểu do nhện chích hút ở mặt dưới của lá (hình trong)

Thiếu dưỡng chất gây nên những dấu hiệu giống bệnh: (a) thối cuống quả do thiếu canxi ở cây cà chua, (b) thiếu kali ở câyhọ thập tự, (c) thiếu boron ở cây súp lơ xanh

5/ Hiện trạng đất

Sự ngập nước (thoát nước kém), cấu trúc đất nghèo nàn, đất có tầng sét cứng và ‘tầng đế cày’ (lớp đất cứng trong cấu trúc đất) có thể cản trở sự sinh trưởng của bộ rễ. Rễ bị còi cọc sẽ gây giảm lượng nước và dinh dưỡng lên cây, gây stress cho cây. Rễ còi cọc cũng có thể gây héo và vàng lá, tương đương như những dấu hiệu của đa số dạng bệnh cây. Tầng đế cày có khả năng làm cho rễ mọc ngang (Hình dưới), gây giảm chức năng và sự sinh trưởng của bộ rễ ; gây stress cho cây, tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của một vài bệnh gây hại.

Rễ cây mọc ngang do chạm phải lớp đất cứng trong cấu trúc đất (tầng đế cày)

6/ Môi trường

Các điều kiện thời tiết khác nhau có thể gây hư hại và gây stress cho cây, và do đó gây tổn thương cho sức khỏe của cây. Các điều kiện này, bao gồm nhiệt độ quá thấp hoặc quá cao, ẩm ướt và mưa, cùng với mưa đá, lũ lụt, hạn hán và bão tố dẫn tới việc tăng tỷ lệ và mức độ gây bệnh của bệnh. Nhiệt độ cao, ẩm độ thấp và hạn hán có khả năng làm cây đã héo trầm trọng và chết. Điều kiện gió phối hợp với mưa tạo điều kiện cho sự xâm nhập và lây nhiễm và lây lan của đa số loại nấm và vi khuẩn tạo bệnh trên lá. Đất ẩm ướt là điều kiện thuận lợi cho những bệnh thối rễ do Phytophthora và Pythium. Cây bị stress do hạn hán có thể là điều kiện thuận lợi cho sự thâm nhập của những bệnh trên rễ, và thối thân. Sự hiện diện của bệnh thối rễ trong hoàn cảnh đất khô có thể làm chết cây.

Bão tố hoặc gió lớn làm lắc lư cây có khả năng làm hư hại đến hệ thống rễ của cây. Hư hại như vậy có thể tạo cơ hội cho sự thâm nhập của những nguyên nhân gây thối rễ dẫn tới hiện tượng cây suy thoái dần và chết. Chẳng hạn như, bão tố và gió lớn là một nguyên do đáng ngờ trong việc gây tàn lụi cây cà phê và cây vải ở Việt Nam.

7/ Lịch sử cây trồng

Hiểu biết về lịch sử cây trồng làm giúp chẩn đoán bệnh. Ví dụ như, thông tin về xuất xứ của hạt và hạt có được tiến hành xử lý thuốc trừ nấm hay không làm giúp suy luận xem bệnh hạt giống có phải là nguyên do ảnh hưởng nhiều đến cây trồng không. Như đã thảo luận ở phía trên, việc tìm hiểu thêm diễn biến thời tiết trước khi dịch bệnh bùng phát là cực kỳ quan trọng. Điều kiện ẩm ướt và lạnh có lợi rất nhiều cho nhiều nguyên nhân tạo bệnh thối rễ nhưng cây có khả năng tồn tại cho dù có thương tổn rễ chính vì trong hoàn cảnh này cây thoát nước chậm. Tuy vậy, nếu thời tiết trở thành nóng bức và mức độ thoát nước nhanh, cây bị hại có thể héo cực kỳ nhanh và chết.

Sự xuất hiện của vectơ môi giới truyền virút trên một cây trồng trước đó có thể cho thấy rằng virút do vectơ mang đến đã xâm nhập và lây nhiễm vào cây trồng và gây nên những dấu hiệu như đã để ý được.

Hiểu biết về những cây trồng trước và bệnh của chúng cũng có thể là một gợi ý trong việc xác định bệnh tiềm tàng trên cây trồng hiện tại. Ví dụ như, một vài công thức luân canh sẽ nâng cao mức độ hại của một vài bệnh do nguyên nhân tạo bệnh có xuất xứ từ đất. Chẳng hạn, luân canh thường xuyên cây trồng trong họ Solanaceae có khả năng làm tăng bệnh héo xanh do vi khuẩn Ralstonia solanacearum.

Nghiên cứu cụ thể

Cỏ dại với vai trò là ký chủ phụ – Cỏ cứt lợn (Ageratum conyzoides)

Cỏ dại có thể đóng một vai trò như ký chủ phụ cho nhiều nguyên nhân quan trọng tạo bệnh trên cây trồng.

Cỏ cứt lợn (Ageratum conyzoides) là một cỏ dại thường hay gặp ở Việt Nam, mọc lẫn với cây trồng, mọc trên ruộng giữa những vụ trồng và dọc theo đường đi. Loài cỏ này là ký chủ phụ của một vài nguyên nhân tạo bệnh quan trọng và là nơi bảo tồn nguồn gây bệnh hại cho cây trồng vụ sau. Sự hiện diện của loài cỏ này sẽ gây mất đi ích lợi của việc luân canh mà nông dân thực thi để ngăn ngừa nguồn gây bệnh trong đất.

Cỏ cứt lợn là ký chủ phụ của Ralstonia solanacearum (gây héo xanh vi khuẩn), tuyến trùng nốt sưng và có thể gây cả bệnh vàng lá hoa lá cúc tây, một bệnh do phytoplasma và có môi giới lây bệnh là bọ nhảy trên lá, vectơ này thường lây bệnh cho các cây mẫn cảm với bệnh như như cúc tây, khoai tây, cà rốt và dâu tây.

Việc ngăn ngừa, diệt trừ cỏ dại ký chủ phụ là cực kỳ quan trọng.

Cỏ cứt lợn (Ageratum conyzoides): (a) loại hoa màu tím, (b) loại hoa màu trắng, (c) rễ cỏ Ageratum conyzoides bị tuyến trùng Meloidigyne gây bệnh gây nên những nốt sưng, (d) cỏ Ageratum conyzoides héo rũ do vi khuẩn Ralstonia solanacearum, (e) dấu hiệu vàng lá hoa lá trên cỏ Ageratum conyzoides giống như ở cúc tây (hình trong: dấu hiệu vàng lá hoa lá cúc tây Callistephus chinensis).

Cuốn cẩm nang này được sắp xếp thành những phần sau:

• Phần 1: Phần giới thiệu
• Phần 2: Tổng quát về sức khỏe thực vật và những nhân tố tác động
• Phần 3: Quy trình chẩn đoán nguyên nhân tạo bệnh trong khu vực phòng thí nghiệm và ngoài ruộng đồng
• Phần 4: Những dấu hiệu bệnh cây
• Phần 5: Quy trình và thiết bị làm việc trên ruộng đồng
• Phần 6: Quy trình và thiết bị làm việc trong khu vực phòng thí nghiệm
• Phần 7: Giới thiệu sơ lược về phân loại nấm
• Phần 8: Những biện pháp truyền bệnh nhân tạo
• Phần 9: Quản lý bệnh gây hại tổng hợp
• Phần 10: Những bệnh do nấm có xuất xứ từ đất
• Phần 11: Những bệnh thông thường gặp trên một vài cây trồng có ý nghĩa kinh tế
• Phần 12: Tác động sức khỏe từ nấm tạo bệnh
• Phần 13: Thiết kế, xây dựng và vận hành những phòng thí nghiệm và nhà lưới sử dụng cho chẩn đoán
• Phần 14: Phụ lục về kỹ thuật làm que cấy dẹp, sức khỏe an toàn trong công việc, cũng như những công thức nấu môi trường, những biện pháp tiệt trùng, và những biện pháp lưu giữ mẫu nấm.