Cách trồng và chăm bón cây sâm ngọc linh

1/ Mô tả chung về sâm ngọc linh

Sâm Ngọc Linh (Panax vietnamensis Ha et Grushv) là sâm quý thuộc họ Nhân sâm (Araliaceae), còn được gọi là Sâm Việt Nam, Sâm Khu 5 (K5), củ Ngải rọm con, hay cây Thuốc giấu…; được tìm ra tại vùng núi Ngọc Linh thuộc huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam và 2 huyện Đăk Glei, Tu Mơ Rông, tỉnh Kon Tum. Phần thân rễ của cây Sâm Ngọc Linh có chứa 52 hợp chất saponin, trong đó có 26 hợp chất saponin không có trong một số loại sâm khác.

Cây sâm ngọc linh

Tại Quảng Nam, Sâm Ngọc Linh được gây trồng đa phần vùng núi Ngọc Linh thuộc xã Trà Linh, Trà Nam, huyện Nam Trà My và diện tích Sâm trồng có triển vọng mở rộng trong khoảng thời gian đến.

Để có thể bảo đảm phát triển Sâm trồng vững chắc, phải tuân theo chia sẻ cách này và chỉ gây trồng dưới tán rừng được quyền dùng hợp pháp, trong vùng Quy hoạch bảo tồn và phát triển Sâm được cơ quan thẩm quyền phê duyệt; ngăn cấm việc gây trồng tại Phân khu bảo vệ nghiêm ngặt của khu rừng đặc dụng và những hành vi vi phạm luật pháp có liên quan trong dùng môi trường rừng.

2/ Điều kiện trồng sâm ngọc linh

Trong tự nhiên, Sâm Ngọc Linh là một loài đặc hữu hẹp, phân bổ trong vùng xuất xứ núi Ngọc Linh. Gây trồng phù hợp trong những điều kiện đặc thù của vùng xuất xứ, như sau:

1/ 1/ Khí hậu

 – Nhiệt độ phù hợp trung bình trong năm dao động từ 14, 0 – 18, 00C (thấp nhất 8 – 110C, cao nhất 20 – 250C);

– Ẩm độ bình quân từ 85 – 90%;

– Lượng mưa bình quân từ 2/ 800 – 3/ 400 mm/năm và có lượng mưa tương đối trong những tháng mùa khô nóng (từ tháng 3-7).

1/ 2/ Đất đai, tài nguyên và địa hình

 – Độ cao so sánh với mực nước biển từ 1/ 500 m trở lên, thuận lợi ở độ cao từ 1/ 800 m trở lên;

– Đất có đủ ẩm, giàu chất dinh dưỡng, lượng mùn hữu cơ trong đất cao;còn giữ cấu trúc rừng nguyên sinh và có độ tàn che từ 70-90%.

3/ Chuẩn bị giống, ươm cây giống

3/ 1/  Thu hái và chọn quả sâm ngọc linh

* Chọn cây con: Cây lấy hạt giống cần phải có sự lựa chọn kỹ để có thể bảo đảm chất lượng cây con. Cây phải đạt từ 4 năm tuổi trở lên (đối với các loại cây gieo từ hạt), 2 năm trở lên (đối với các loại cây trồng từ đầu mầm), có dấu hiệu đặc thù của giống, không bị sâu hại, thương tổn cơ giới hoặc những thương tổn khác.

 * Thời điểm thu hái quả: Vào tháng 7 – 9 hàng năm.

Quả thu hái phải bảo đảm độ chín sinh lý (vỏ của quả có màu đỏ tươi và có chấm đen trên đầu, vỏ của quả trông sáng bóng, hạt mẩy). Do đặc tính sinh học mà một cụm quả đạt độ chín tiêu chuẩn phải từ 6 – 10 ngày, vì do đó thu hái làm rất nhiều lần (tối thiểu từ 3 lần, mỗi lần cách nhau từ 2- 3 ngày) để có thể bảo đảm quả giống thu vào có chất lượng cao.

* Phân loại trái cây: Quả sau khi thu về được sàng sảy để tiến hành loại bỏ quả nhỏ, lép và phân loại như sau:

– Loại 1: Vỏ của quả có màu đỏ tươi, nhìn có màu sáng bóng, hạt mẩy.

– Loại 2: Vỏ của quả có màu vàng hoặc nâu đỏ.

– Loại 3: Vỏ của quả có màu vàng nhạt hoặc hơi nâu.

– Loại 4: Vỏ của quả có màu xanh, xanh nõn chuối, hạt nhỏ, lép…(nên loại bỏ).

Đối với quả loại 2 và loại 3 sau thời gian ủ từ 2 đến 3 ngày thì đạt độ chín về hình thức biểu hiện ra bên ngoài giống như loại 1 và 2/ Tuy vậy, chỉ nên dùng hạt từ quả loại 1 và loại 2 để gieo ươm, trong trường hợp thiếu hạt giống có thể dùng loại 3/

3/ 2/ Thời vụ gieo và xử lý hạt giống

– Thời vụ gieo hạt trùng với thời điểm thu hái quả khoảng tháng 7 – 9 hàng năm.

– Trước khi tiến hành gieo hạt có thể thực thi bằng 1 trong 2 cách:

+ Sau khi thu hoạch quả, để nguyên vỏ và đem gieo ngay (nếu quả thường có 2 hạt thì tách riêng).

+ Sau khi thu hoạch quả, ủ khoảng 5 ngày đem chà xát và đãi sạch để tiến hành loại bỏ phần thịt quả, để ráo; tiếp đến ngâm trong dung dịch nước tỏi 10 – 15% (1, 0 – 1, 5 kilogam tỏi giã nhỏ ngâm với 10 lít nước, lọc lấy nước) trong khoảng 30 – 45 phút để ngừa một vài nấm bệnh và gia tăng sức đề kháng cho cây giống, rồi đem gieo.

3/ 3/ Biện pháp gieo hạt

Dùng biện pháp truyền thống, gieo hạt trực tiếp lên luống (biện pháp gieo hạt giống trong khay chuyên dụng và đặt khay cách ly mặt đất trong nhà bảo vệ đang được thử nghiệm, có kết quả tốt, sẽ có chia sẻ cách để ứng dụng ).

– Đất làm vườn ươm phải chọn ở các khu vực tương đối bằng phẳng, dưới tán rừng, có độ tàn che của rừng từ 80% trở lên, đất giầu mùn, sạch nguồn gây bệnh, có khả năng thoát nước tốt.

– Dọn dẹp sạch cỏ dại, lên luống có mặt luống cong hình mu rùa, rộng 0, 8 – 1, 0 m, cao 0, 2 – 0, 3 m, dài không quá 10 m theo hướng đường đồng mức để ngăn ngừa xói mòn. Nên có sự bổ sung thêm mùn núi (mùn được phân hủy từ xác bã thực vật) để gia đẩy mạnh dinh dưỡng cho đất.

– Hạt được gieo trong rãnh sâu 2 – 3 centimét, với mật độ khoảng 01lon hạt/2 m2 đất (1 lon hạt tương tự với 1/ 000hạt). Chú ý, không gieo những hạt dính sát nhau, với khoảng cách giữa những hạt phải trên 2 centimét.

– Sau khi tiến hành gieo xong, lấp đất và phủ một lớp lá khô, cỏ tranh phía trên mặt luống để dưỡng ẩm, ấm cho hạt, ngăn ngừa cỏ dại và chống xói mòn.

3/ 4/ Chăm sóc sau khi tiến hành gieo hạt

– Để có thể bảo đảm cho cây con trong vườn ươm phát triển sinh trưởng thuận lợi, cách hoàn hảo nhất là nên làm nhà che bằng ni lông trắng hay lưới nhằm ngăn ngừa ảnh hưởng của ngoại cảnh (mưa lớn, hiện tượng sương lạnh…) đến phát triển sinh trưởng của cây con trong vườn ươm.

– Liên tục theo dõi, sửa chữa rãnh luống và mương thoát nước, không để vườn ươm bị đọng nước, ngập úng khi có mưa.

– Khi cây con bắt đầu mọc mầm (5 – 10% hạt đã mọc mầm), dọn dẹp phần lá cây, cỏ tranh chưa hoai mục phía trên mặt luống để cây con phát triển sinh trưởng thuận lợi.

– Liên tục theo dõi tưới nước cho cây, bảo đảm đất đủ ẩm.

– Làm cỏ liên tục, phối hợp với việc bổ sung mùn núi, nhưng lưu ý không làm thương tổn đến cây con.

– Liên tục theo dõi, phát hiện kịp lúc các đối tượng dịch hại tấn công cây con trong vườn ươm để có giải pháp quản lý hiệu quả.

– Sử dụng lưới nilon căng đứng, cao 35 – 40 centimét quanh luống hoặc quanh vườn để ngăn chuột, dúi… cắn cây giống.

– Khi cây đã mọc đều, nếu có khả năng nên bứng trồng vào khay và đưa vào chăm sóc trong nhà có mái che, đặt trên giàn đỡ cách ly mặt đất để quản lý, chăm sóc bảo đảm hơn.

3/ 5/ Tạo cây giống từ mầm thân

Ngoài những việc tạo cây giống từ hạt theo những biện pháp trên, Sâm Ngọc Linh có thể trồng được từ mầm thân (đầu mầm) bằng phương pháp: Khi tiến hành thu hoạch phần củ, cắt chừa lại phần mầm của thân rễ (đoạn thân có những mắt) để trồng.

4/ Cách trồng văn chăm sóc sâm ngọc linh

4/ 1/ Thời vụ để trồng sâm ngọc linh

Với tiểu khí hậu vùng Ngọc Linh, có thể trồng Sâm cả năm (trừ những tháng mùa mưa chính) nhưng do dựa vào điều kiện cây con đủ tiêu chuẩn nên vụ trồng đại trà từ tháng 7 – 9 hàng năm khi cây con đạt 1 năm tuổi; bên cạnh đó, có thể trồng từ tháng 3-5 với cây con lưu vườn hơn 1 năm tuổi. Không nên trồng vào các ngày nắng gắt hay mưa lớn.

4/ 2/ Xây dựng vườn và chuẩn bị đất trồng sâm ngọc linh

Vườn trồng sâm ngọc linh

Thực thi nghiêm ngặt đòi hỏi hạn chế nhiều nhất các ảnh hưởng không có lợi đến môi trường rừng, để vừa bảo vệ rừng, vừa tạo môi trường sống phù hợp cho sâm trồng. Sâm có thể sinh trưởng – phát triển tốt khi mọc sát gốc những cây gỗ, cây tái sinh. Trong xây dựng vườn và chuẩn bị đất trồng, chỉ phát dọn ít nhất dây leo, bụi rậm; tuyệt đối không được ảnh hưởng đến cây gỗ và cây tái sinh.

– Chọn lựa đất trồng: Chọn lựa những khu vực đất dưới tán rừng tự nhiên ở đai cao từ 1/ 500 m trở lên, còn giữ cấu tạo rừng tự nhiên và có độ bao phủ rừng từ 70% trở lên, giầu mùn, đủ ẩm.

– Trong vùng chọn lựa, thiết kế những băng chừa và băng trồng đồng mức, chen kẽ nhau, rộng 8 – 10mét và chừa lại phần đỉnh trên cùng xuống đến băng trồng tối thiểu từ 5 mét.

+ Phát dọn dây leo, bụi rậm để tạo những lối đi lại trong vườn Sâm: Lối đi lại giữa những băng đồng mức, rộng 0, 8 mét. Lối đi lại theo hướng dốc, rộng 0, 8 – 1mét, thiết kế zích – zắc và với số lượng ít nhất để ngăn ngừa xói mòn.

+ Đối với phần đỉnh dốc và băng chừa, giữ nguyên hiện trạng, ngăn cấm mọi ảnh hưởng.

+ Đối với băng trồng, chỉ được phát dọn dây leo, bụi rậm. Trong những băng trồng, thiết kế 3-  4 luống trồng, mỗi luống rộng 1, 6 – 2, 0 mét để trồng 3 – 4 hàng sâm. Giữa những luống, phát dọn dây leo, bụi rậmtạo lối đi lại rộng 30 – 35 centimét.

– Chuẩn bị đất và trồng Sâm: Trên những luống trồng đã được phát dọn dây leo, bụi rậm, giữ nguyên hiện trạng mặt đất (không đánh rãnh lên luống; không dọn dẹp đá lẫn, gốc cây và thân gỗ chết…; chỉ thu gom thân lá dây leo, cây bụi vừa phát dọn để ủ phân hữu cơ). Đào hố trồng lan theo chiều nghiêng tự nhiên của vùng trồng, theo quy cách và thẳng hàng để tiện trong việc theo dõi, chăm sóc sau này.

4/ 3/ Tiêu chuẩn cây con trước khi có thể trồng,

4/ 3/ 1/ Cây con gieo từ hạt

Đối với các loại cây giống 1 tuổi, phải bảo đảm những đòi hỏi xuất vườn để trồng như sau:

– Về hình thức biểu hiện ra bên ngoài: Lá có màu xanh đến xanh đậm;

– Chiều cao thân trung bình: Từ 10 centimét trở lên (lúc có 1 lá kép).

– Có đường kính củ từ 0, 3 centimét trở lên; có từ 2- 3 rễ chính trở lên.

– Cây không bị nhiễm bệnh gây hại trên thân, rễ, củ; bệnh trên lá nhỏ hơn 5% diện tích lá.

4/ 3/ 2/ Cây trồng từ đầu mầm

Cây con đầu mầm là phần mầm của thân rễ (đoạn thân có những mắt) dài khoảng 3 – 4 centimét (tính từ vị trí tiếp giáp với thân khí sinh), bên trên chừa lại 1 đoạn thân khí sinh dài 5 – 7 centimét.

4/ 4/ Mật độ và kỹ thuật trồng

– Khoảng cách, mật độ: Hàng cách hàng từ 40-45 centimét, cây cách cây từ 30-35 centimét ;mật độ khoảng 20. 000 –25/ 000 cây/ hecta rừng (tính bình quân trên diện tích thiết kế, bao gồm diện tích rừng không ảnh hưởng ).

– Kỹ thuật trồng: Dùng cuốc nhỏ hoặc công cụ cầm tay thích hợp để đào hố tròn có đường kính 8-10 centimét, sâu 6-8 centimét để trồng.

+ Trồng từ cây giống: Bứng nhẹ, tách cây giống trên vườn ươm hoặc trong khay, tránh xây xát và đứt rễ để đem đi trồng.

Đặt cây giống vào hố và điều chỉnh sao cho thân cây theo phương thẳng đứng, cổ rễ ngang với mặt đất tự nhiên; lấp đất và sử dụng tay ấn chặt đất chung quanh gốc cây; lấp đất theo hình mâm xôi để giúp không làm cây bị úng khi mưa; có thể trồng thẳng hàng để dễ theo dõi và tiện chăm sóc sau này; chú ý không làm bể bầu, đứt rễ, dập nát cây khi trồng.

+ Trồng bằng đầu mầm: Sau khi chuẩn bị xong đoạn mầm, có thể triển khai trồng ngay; tương đương như trồng cây giống, đào một hốc nhỏ sâu 5 – 7 centimét rồi đặt phần thân mầm vào đó, đoạn thân khí sinh hướng lên phía trên, lấp đất và ấn chặt phần gốc.

– Sau khi tiến hành trồng, tưới nhẹ để ổn định cây, phủ một lớp lá khô lên mặt đất để dưỡng ẩm cho đất, ngăn ngừa cỏ dại, đồng thời lá khô sau khi phân hủy sẽ cung ứng một lượng mùn ổn định cho cây sau này.

4/ 5/ Chăm sóc vườn sâm ngọc linh

– Năm đầu sau khi tiến hành trồng, liên tục theo dõi, trồng dặm lại các cây chết (dặm những cây cùng lứa tuổi).

– Hàng năm, liên tục phát dọn những dây leo, bụi rậm tái sinh và nhổ cỏ trong vườn trồng sâm; chỉ cần cắt, nhổ cỏ cục bộ các cây sát gốc sâm; không cắt, nhổ cỏ khi cỏ không ảnh hưởng nhiều đến cây sâm. Không làm cỏ trong thời điểm mùa mưa, nhất là thời kỳ cây ngủ đông để ngăn ngừa rửa trôi, xói mòn đất.

– Phối hợp với việc làm cỏ, bón bổ sung thêm mùn núi cho cây bằng phương pháp phủ lên mặt đất gần gốc cây một lớp mùn dầy khoảng 2 centimét, để hỗ trợ cây sinh trưởng tốt và đạt năng suất cao. Có thể dùng những chế phẩm vi sinh ủ với lá mục, lá khô tại chỗ…để bón bổ sung cho cây.

– Các năm mưa ít trong những tháng mùa khô nóng, đất trồng bị khô, cần phải tưới nước bổ sung để hỗ trợ cây sinh trưởng được thuận lợi.

– Thu dọn cành cây đổ gãy xuống vườn sâm; chăm sóc và giải quyết sớm các trường hợp cây bị thương tổn.

4/ 6/ Ngăn ngừa, diệt trừ dịch hại (sâu hại gây bệnh trên cây sâm ngọc linh)

Để ngăn ngừa, diệt trừ dịch hại trên cây Sâm Ngọc Linh hiệu quả, phải ứng dụng triệt để giải pháp quản lý dịch hại tổng hợp (IPM), chú trọng việc tạo điều kiện tối ưu nhất cho cây sâm phát triển và sinh trưởng, cụ thể:

– Chọn cây con phải đạt chuẩn, khỏe, sạch sâu hại.

– Chọn đất tốt để trồng, đất có rất nhiều mùn, không bị úng nước, có độ tàn che từ 70% trở lên.

– Đẩy mạnh những giải pháp trồng trọt như: Dọn dẹp vệ sinh vườn, thu gom, cách ly cây bị bệnh để ngăn ngừa những đối tượng dịch hại gây bệnh.

– Liên tục kiểm tra, tìm ra sớm những đối tượng dịch hại, xử lý kịp lúc bằng những giải pháp thủ công như: cắt tỉa lá bị nhiễm bệnh, nhổ bỏ và xử lý cây bị bệnh, …Cần làm bẫy lồng, bẫy kẹp, vật dụng xua đuổi… hoặc sử dụng nilon, lưới để ngăn những động vật gây bệnh vườn sâm.

* Đối với các vườn giữ giống, nhân giống, vườn ươm khi có tiềm ẩn nguy cơ dịch hại nặng, có thể dùng thuốc bvtv (thuốc bảo vệ thực vật) (ưu tiên dùng một số loại thuốc sinh học) theo chỉ dẫn của cơ quan chuyên môn để bảo vệ nhiều nhất nguồn giống.

Trồng sâm đúng chia sẻ cách, trồng lan phía trên mặt đất tự nhiên (không lên luống) để giúp tránh nước mưa hình thành dòng chảy hay đất trong luống sâm quá ẩm ướt sau mưa nhằm ngăn ngừa bệnh hại sau này, đặc biệt đối với bệnh do vi khuẩn gây bệnh.

Bên cạnh đó, quả sâm có những đối tượng như chuột, chim và những động vật khác cực kỳ thích ăn. Do đó, khi cây kết quả, phải làm túi lưới bọc chùm quả. Túi lưới được gắn vào 1 que chắc chắn (que dài hay ngắn phụ thuộc độ cao của chùm quả), que được cắm chắc xuống đất. Ngoài công dụng bảo vệ những tác nhân gây hại, cọc túi lưới có công dụng giữ cho cây không bị gió, mưa lay đổ do chùm quả nặng.

4/ 7/ Thu hoạch sâm ngọc linh

Sâm Ngọc Linh trồng từ cây con sau 6 năm có thể tiến hành thu hoạch được, tuy vậy năng suất, chất lượng và hiệu quả chưa cao, nên thu hoạch củ khi sâm đạt từ 8 năm tuổi trở lên, thu vào tháng 10 – 12 (khi cây ngủ đông).

Trên đây chính là chia sẻ cách tạm thời cách trồng và chăm bón Sâm Ngọc Linh dưới tán rừng theo biện pháp mô phỏng những điều kiện sống của Sâm hoang dã, đảm bảo phát triển Sâm Ngọc Linh trồng vững chắc, ngăn ngừa nhiều nhất những ảnh hưởng suy yếu môi trường rừng. Đòi hỏi mọi đối tượng trồng Sâm dưới tán rừng phải tuân theo chia sẻ cách này; trong suốt quá trình thực thi nếu có vướng mắc đề nghị phản ánh để có điều chỉnh, bổ sung cho thích hợp.