Cách trồng, bón phân, chăm sóc và chế biến bạc hà

1/ Giống cây bạc hà

Do cây không thể kết hạt được trong hoàn cảnh Việt Nam, nên biện pháp nhân giống chính ứng dụng trong trồng bạc hà là nhân giống vô tính, người ta hay dùng thân ngầm để trồng, ngoài ra có thể sủ dụng thân giải bò, thân non đem trồng.

Chọn thân ngầm có màu trắng hoặc xanh nhạt, những đốt ngắn, đường kính đốt lớn (5 mm), chiều dài mỗi đoạn hom 60 – 70  centimét, rửa sạch cắt thành từng đoạn ngắn 15 – 20  centimét nbsp;đem trồng.

Trước khi có thể trồng, nên tiến hành xử lý bằng phương pháp ngâm vào dung dịch CuSO₄ nồng độ 5 % trong khoảng thời gian 15 phút để diệt trừ một số loại nấm bệnh rồi mới đem trồng. Nếu trong hoàn cảnh không nên trồng ngay thì cần bảo vệ nơi râm mát, thời gian bảo quản nhiều nhất là 3 – 5 ngày. Lượng giống cần cho 1 ha 1000 – 1500  kilogam.

Cây bạc hà châu á (trái) và bạc hà châu âu (phải)

2/ Thời vụ và mật độ trồng cây bạc hà

+ Thời vụ

Tùy theo những khu vực sinh thái khác nhau mà có thời vụ để trồng khác nhau, nhưng bạc hà trồng vào mùa xuân là tối ưu.

Vùng núi cao do mùa lạnh kết thúc muộn bởi vậy thời vụ có thể trồng khoảng từ 25/1- 15/2/

Vùng đồng bằng và vùng khu Bốn cũ có thể trồng từ 10/1- 5/2/

Vùng từ Quảng Nam, Đà Nẵng trở vào có thể trồng vào cuối tháng 11 và trong tháng

Sắp xếp thời vụ để trồng phù hợp để thu lứa giai đoạn đầu vào những tháng 5,6,7; lứa thứ 2 thu vào tháng 8,9; lứa thứ 3 thu vào những tháng 9,10,11/ Riêng miền núi chỉ thu được hai lứa.

Thời vụ để trồng một số loại bạc hà không khắt khe, nếu chủ động được tưới tiêu thì có thể trồng vào những tháng 8,9 và lưu ý phải trồng sớm để bạc hà có thể chịu đựng được rét trong thời điểm mùa đông.

+ Mật độ lên luống và kỹ thuật trồng cây bạc hà

– Trồng dầy hợp lý để cho năng suất cao, mật độ phù hợp 25 – 30 vạn cây/ hecta. Có thể trồng theo luống để chủ động trong tưới và thoát nước.

– Lên luống và kỹ thuật trồng:

Chiều rộng luống 1,5 – 2 m, rãnh sâu 20  centimét, chiều dài luống nhiều nhất 30 m. Rạch hàng cách hàng 30 – 35  centimét, cây cách cây 10 – 12  centimét.

Khi trồng đặt chếch hom 450 để ánh sáng chiếu vào được nhiều và lấp 2/3 hom, nén nhẹ đất.

3/ Bón phân và chăm bón cây bạc hà

Khối lượng chất xanh của bạc hà rất rộng lớn, bởi vậy cây bạc hà đòi hỏi lượng phân lớn và đa dạng về chủng loại phân bón như phân hữu cơ, một số loại vô cơ phân đa lượng, trung lượng và vi lượng. Bạc hà là cây dễ thích ứng và dễ để trồng, 1 năm có thể thu hoạch 3- 4 lứa. Một lứa chưng cất cho từ 20 – 30  kilogam nbsp;tinh dầu/ hecta, là cây chiếm đất lâu 10 – 12 tháng/năm bởi vậy đất trồng bạc hà 2 – 3 năm phải phá đi trồng lại vậy nên cực kỳ cần phân hữu cơbón lót để có thể cung cấp dinh dưỡng dần dần cho cây trong vài năm. M ột năm bón từ 8 – 10 tấn/ hecta phân chuồng. Một số loại phân khác như đạm nâng cao số lá và kích cỡ lá, lân có công dụng đẩy mạnh phát triển bộ rễ và tăng chất lượng tinh dầu; bón 150 -200  kilogam nbsp;đạm, 300 – 400  kilogam nbsp;supelân/ hecta, phân kali cần phải dựa trên phân tích đất cụ thể của vùng làm căn cứ để bón. Thông thường người ta bón 100  kilogam nbsp;K2SO4 cho một hecta, nếu bón nhiều kali sẽ nâng cao chất xanh nhưng hạ năng suất về tinh dầu.

Lượng phân đầu tủ ít nhất cho 1 ha/năm bạc hà

+ Phân hữu cơ hoai mục: 30 tấn

+ Đạm urê: 180  kilogam

+ Supe lân: 300  kilogam

+ Kalysunfat: 100  kilogam

+ Kỹ thuật bón:

Tất cả phân chuồng, phân lân được ủ, bón lót 2/3 và 1/3 lượng phân còn lại bón vào thời kỳ phân cành chia làm 3 lần bón sau những lần cắt.

Phân đạm và kaly chia đều bón thúc cho cây khi cây cao 10  centimét, cây phân cành và bước đầu ra nụ.

• Chăm bón cây bạc hà

– Dặm tỉa thường hay được triển khai sau trồng, khi cây mọc chúng ta triển khai dặm để có thể bảo đảm mật độ. Để có thể bảo đảm mật độ và lượng tinh dầu cho lứa cắt thứ 2 trong năm thì cần tỉa loại bớt những phần thân giải bò và một phần thân bạc hà mọc lan ra mép ngoài luống; mục đích hạ sự tranh chấp dưỡng chất trong ruộng, giữ lại từ 40 – 50 cây/1m của hàng cây.

– Tưới nước, làm cỏ, xới xáo vàì những công việc khác. Việc làm cỏ xới xáo phối hợp với bón phân thúc lần 1,2,3/ (khi cây cao 10  centimét, cây phân cành và bước đầu ra nụ). Làm cỏ tốn không ít nbsp;công nên nông dân nư ớc ta có kinh nghiệm chăn thả ngổng trong ruộng bạc hà để ngỗng ăn cỏ, 1 ha cần chăn thả 2 – 3 con ngỗng.

Ruộng bạc hà luôn cần có độ ẩm đất từ 70 – 75 % để cây phát triển và sinh trưởng nên cần phải tưới nước dưỡng ẩm. Tuy vậy do cần hạ hàm lượng nước trong lá và gia tăng tỷ lệ tinh dầu nên ngư ng tưới nước trước khi tiến hành thu hoạch 2 tuần.

– Ngăn ngừa, diệt trừ sâu hại trên cây bạc hà cũng là một việc làm thường xuyên và cực kỳ cấp thiết. Khi cây bị lây nhiễm sâu hại thì phải có các giải pháp ảnh hưởng kịp lúc nhằm bảo đảm sức phát triển sinh trưởng của cây để có chất lượng tốt.

4/ Thu hoạch và chế biến bạc hà

Để có cho năng suất cao và chất lượng tinh dầu tốt thì phải thu đúng vụ, chưng cất kịp lúc, cần lưu ý mối quan hệ hài hòa giữa nguyên vật liệu thu hoạch và trang thiết bị cung ứng.

• Thu hoạch

Để thu hoạch bạc hà đúng lúc người ta dựa trên những căn cứ sau:

+ Tùy thuộc vào từng giống mà có thời gian thu hoạch phù hợp, có giống khi hoa nở 50 % thì hàm lượng tinh dầu đạt cao nhất, cũng có các giống hoa nở 70 % thì hàm lượng tinh dầu đạt cao nhất. Đa số những giống bạc hà nước ta đang trồng thu hoạch khi hoa nở được 50 %.

+ Tùy thuộc vào điều kiện khí hậu, tuổi cây; nên thu hoạch vào lúc nắng ấm và khô sương. Nếu thu hoạch 3 lần trong năm thì thu hoạch lần 1 trước tiết Mang chủng (6/6), lần 2 vào tiết Xử thử (24/6), lần 3 vào tiết Sương giáng (24/10). Nếu giống có hàm lượng tinh dầu cao nhất khi trên ruộng có 70 % hoa nở thì ta nên thu hoạch vào lúc hoa nở 30 % trên ruộng đồng để khi hoa nở được 70 % thì đã thu hoạch xong.

• Chế biến

Sau khi tiến hành thu hoạch xong nếu chưng cất ngay là tối ưu, ở trên trong thực tế người ta để héo bằng phương pháp rải mỏng ở ngoài ruộng đồng hay trong nhà với mục đích gây giảm hàm lượng nước, thuận lợi cho chưng cất nhưng không để bạc hà héo nhiều nhất quá 3 ngày.

+ Kỹ thuật chưng cất tinh dầu:

Quy tắc thường ứng dụng là rút tinh dầu từ hơi nước được gọi là biện pháp “cất kéo hơi nước”, khi ở nhiệt độ 350 C thì tinh dầu bốc hơi cùng hơi nư ớc đi qua bộ phận làm lạnh để trở lại thể lỏng, tinh dầu nhẹ sẽ nổi lên phía trên nbsp;từ đấy chúng ta có thể rút tinh dầu ra khỏi nước.

Những vật dụng trong lò chưng cất tinh dầu bao gồm: Lò để đun, nồi để chưng cất, nồi được gắn liền với ống thoát hơi nước và tinh dầu, bình sinh hàn, bình có chứa sản phẩm ngưng tụ, nguồn nư ớc làm lạnh.

Cách triển khai trong chưng cất:

Trước tiên rửa nồi bằng nước sôi 15 phút, tiếp đến cho nước sôi vào nồi có chứa nguyên liệu, đậy nắp và gia tăng nhiệt độ cho nước sôi trở lại, kế đến cho nguyên vật liệu và nồi chưng cất, nên nén nguyên vật liệu thật chặt để hơi nước thoát ra đều, tiếp đến đậy nắp tiếp tục đun sôi 10 – 15 phút thì thấy nước và tinh dầu bắt đầu chảy ra bình ngưng tụ. Kiểm tra và bảo đảm nhiệt độ luôn < 35 0 C, lượng hỗn hợp nước và tinh dầu chảy trong 1 h đạt 60 lít là tốt, nếu thấp hay cao hơn tốc độ này thì phải điều chỉnh nguồn nhiệt, sau khoảng 2 – 2,5 h (với nguyên vật liệu bạc hà tươi và 1,5 h với nguy ên liệu bạc hà để héo) thì kết thúc một mẻ chư ng cất tinh dầu, đồng thời ngay lúc này nư ớc trong nồi chưng cất đạt 100 0 C.

Khi nhìn thấy nước chảy ra ít tinh dầu thì ngừng cất, đổ bã đi, cho nước sôi vào nồi và tiếp tục những quá trình chưng cất một nồi khác.

Hỗn hợp thu được để lắng đọng thành 2 lớp, tách tinh dầu ra, tinh dầu ngay lúc này có màu tối, hương vị khó chịu vậy nên chúng ta cần tiến hành xử lý để làm sạch tinh dầu. Khi nhìn thấy hỗn hợp đục, màu tối chúng ta sử dụng nbsp;axit Tartric đậm đặc hay muối Tartrat, đổ dung dịch này dần dần vào tinh dầu tiếp đến lắc mạnh cho đến lúc màu tối không còn nữa thì ngừng lại Tiếp đến để lắng đọng thành 2 lớp hút tinh dầu trong ra. Trong trường hợp có mùi khét và có màu tối thì sử dụng than hoạt tính cho vào tinh dầu với tỷ chất than này 5 %, lắc, lọc sẽ được màu và mùi vị trở lại bình thường.

Bảo quản tinh dầu:

Tinh dầu dễ bị phân huỷ trong nhiệt độ cao và ánh sáng trực xạ, nên tinh dầu sau khi chưng cất và làm sạch phải bảo quản ở nơi thoáng mát, tránh ánh sáng, đựng tinh dầu trong bình thuỷ tinh có màu, thùng tráng men, thùng kẽm.

Kết tinh và tách Menthol: Muốn chiết xuất được tinh dầu nghĩa là chúng ta phải định lượng được Menthol và Menthola, định lượng Menthol thuỷ phân và tự do trong tinh dầu. Kết tinh và tách Methol tinh thể ra khỏi tinh dầu được triển khai theo những bước:

Bước 1: Đưa tinh dầu làm lạnh dần dần ở nhiệt độ từ 13 – 14^oC, khi nhìn thấy một phần Methol dưới đáy, lọc kết tinh ra và phần tinh dầu còn lại tiếp tục ở bước tiếp theo.

Bước 2: Hạ thấp nhiệt độ xuống 10^o C trong thời gian từ 1 – 3 ngày một phần Methol sẽ lọc được kết tinh.

Bước 3: Đưa tinh dầu còn lại của bước 2 vào nhiệt độ 3 – 5^o C, sau 1 – 3 ngày chúng sẽ kết tinh hết.

Tinh thể Methol bước 1 có kích cỡ lớn hơn tinh thể bước 2 và tinh thể bước 2 cũng lớn hơn tinh thể bước 3 ngưng tụ. Tinh thể thu được ở những bước sẽ phải rửa sạch để tiến hành loại bỏ tinh dầu bám vào, có thể sủ dụng máy ly tâm loại 1200 vòng/phút để loại dầu, nước ra khỏi tinh thể, hoặc có thể rửa tinh dầu methol bằng xà phòng 0,25 %, tiếp đến đem rửa nước lạnh, cuối cùng làm khô tinh thể methol ở nhiệt độ 25 – 26^oC trong khoảng thời gian 40h. Tỷ lệ Methol thu được tuỳ thuộc vào tỷ lệ của chúng có trong tinh dầu.

ThS. Vũ Tuấn Minh