Cẩm nang chẩn đoán bệnh cây ở Việt Nam – P4: Dấu hiệu bệnh cây

P1 | P2 | P3 | P4 | P5 | P6 | P7 | P8 | P9 | P10 | P11 | P12 | P13 | P14

Việc chẩn đoán bắt đầu bằng việc để ý cẩn trọng toàn bộ những bộ phận của cây bị hại – lá, hoa, quả, thân và rễ. Việc xác định nguyên nhân chính tạo bệnh có thể sẽ cực khó khăn vì nhiều nguyên nhân tạo bệnh không thể được nhận ra bằng mắt thường. Các ảnh hưởng của nguyên nhân tạo bệnh lên cây – dấu hiệu – làm giúp trong việc xác định sự hiện diện của một hay nhiều nguyên nhân tạo bệnh. Những dấu hiệu của bệnh có thể gây nên bởi:

• Những mô của cây bị thương tổn

• Rối loạn những chức năng sinh lý của cây:

– Hấp thu nước và dinh dưỡng

– Quang hợp

– Phát triển

Cần ghi chép cẩn trọng những dấu hiệu của bệnh trong một cuốn sổ nhật ký ruộng đồng và chụp lại dấu hiệu bệnh bằng máy ảnh kỹ thuật số (nếu có thể).

1/ Những dấu hiệu hay gặp

Những dấu hiệu không tiêu biểu hay gặp có thể có nguyên do từ nhiều loại nguyên nhân tạo bệnh khác nhau. Héo, ngả vàng và còi cọc là các dấu hiệu không tiêu biểu thông thường (xem các phần về nguyên nhân gây héo). Héo thường do những nguyên nhân gây héo mạch dẫn, thối rễ, sưng rễ, thối cổ rễ, thối thân cây và do đất quá khô. Các bệnh này và nhiều bệnh khác cũng có thể gây nên dấu hiệu còi cọc và biến vàng. Do đó, cấp thiết phải kiểm tra toàn bộ những bộ phận của cây – quan trọng nhất là rễ.

Những nguyên nhân làm thương tổn rễ hoặc những mô thân – tiêu biểu là nấm và tuyến trùng – làm rối loạn quá trình hấp thu nước và dưỡng chất cho cây trồng gây hiện tượng héo, biến vàng và còi cọc, bắt đầu bằng việc cây phát triển kém và khi bệnh tiến triển, toàn cây đã héo, biến vàng và chết. Những bệnh héo vi khuẩn gây dấu hiệu héo, chết cây và một vài bệnh do virút cũng gây hiện tượng héo, còi cọc và cây chết.

Những dấu hiệu bệnh trên lá có thể do nấm (đốm và rụi lá), do vi khuẩn (đốm và rụi lá), và do virút ký sinh thực vật (khảm hoặc hoa lá, lá còi và lá bị cuốn lại). Virút cũng có thể gây nên những dấu hiệu không tiêu biểu (vàng lá, héo và còi cọc).

Tuyến trùng ký sinh thực vật đa phần ảnh hưởng đến hệ thống rễ, gây nên những vết thương trên rễ, sưng rễ, và rễ phân ly nhanh kèm theo những u sưng khiến cho cây còi cọc, biến vàng, héo và thỉnh thoảng có khả năng chết cây.

Một vài dấu hiệu làm giúp xác định nguyên do tạo bệnh chính vì chúng là dấu hiệu tiêu biểu đối với một vài nguyên nhân tạo bệnh ổn định. Ví dụ như, dấu hiệu nốt sưng trên rễ do Meloidogyne spp. (tuyến trùng nốt sưng) hoặc sưng rễ do Plasmodiophora brassicae, có thể dễ dàng chẩn đoán chuẩn xác ngay trên ruộng.

Cây họ đậu như cây lạc (đậu phộng) và cây đậu nành có những nốt sần ở rễ – các chỗ sưng nhỏ ở rễ gây nên do sự cộng sinh của vi khuẩn cố định đạm như Rhizobium spp. Các nốt sần này có lợi rất nhiều cho cây và quan trọng đối với sức khỏe của cây. Những nốt sần khỏe khi cắt ra thường có màu hồng.

Do có cực kỳ nhiều những dấu hiệu khác nhau có thể nhìn thấy trên ruộng đồng, những nhà bệnh cây cần phải tiến hành kiểm tra những cây bị hại hết sức cẩn trọng và ghi chép rõ rệt nhằm hỗ trợ cho việc chẩn đoán được chuẩn xác. Hơn thế nữa, những nhà nghiên cứu bệnh cây cần đặt câu hỏi cho nông dân để lấy thông tin về lịch sử cây trồng và sự tiến triển của bệnh.

Một cây có khả năng bị vài nguyên nhân khác nhau gây bệnh, gây nên một loạt những dấu hiệu bệnh.

Những bệnh được nghi là do vi rút gây nên cần phải được chuyển đến một phòng thí nghiệm và kiểm tra bởi những chuyên gia về virút có kinh nghiệm trong việc giám định virút. Việc xác định chuẩn xác tuyến trùng ký sinh thực vật, vi khuẩn tạo bệnh và những nguyên nhân liên quan cũng yêu cầu có sự kiểm tra của những chuyên gia.

Trái lại, nhiều nấm bệnh có thể được chẩn đoán 1 cách thành công trên ruộng đồng hoặc trong một phòng thí nghiệm cơ bản, miễn là có đầy đủ tài liệu tham khảo.

Tìm trợ giúp nếu bạn không tự tin trong việc xác định nguyên do của bệnh. Đừng phỏng đoán – lợi nhuận của nông dân sẽ dựa vào kết quả chẩn đoán và đề xuất của bạn.

Chỉ khoảng một nửa số mẫu gửi đến phòng thí nghiệm chẩn đoán là thật sự do những nguyên nhân tạo bệnh gây nên. Cây có khả năng bị tác động bởi những nhân tố khác như thuốc trừ sâu hoặc stress do môi trường.

2/ Những bệnh trên lá, hoa hoặc quả

Nhiều nấm gây những bệnh trên lá (lá, cuống lá và thân), hoa hoặc quả, và thường sản tạo ra những bào tử từ các cấu trúc tạo-bào-tử trên mô bệnh. Bào tử nhờ gió hoặc mưa lây lan đến những cây khác, khiến bệnh lây lan. Nấm bệnh có thể tích lũy số lượng cực kỳ mau chóng và gây nên bùng phát dịch trong các điều kiện khí hậu thuận lợi.

Sự hiện diện của các cấu trúc tạo-bào-tử như quả cành hoặc quả thể, cành bào tử phân sinh hoặc cành mang bọc bào tử động là đặc tính quan trọng cho việc giám định hình thức biểu hiện ra bên ngoài nấm bệnh và việc chẩn đoán bệnh do nấm gây nên.

Sử dụng một kính lúp để hỗ trợ cho việc nhận dạng cấu trúc của nấm trên ruộng đồng. Tuy vậy, để có thể xác định chuẩn xác bào tử và những cấu trúc hình thành bào tử phải sử dụng kính hiển vi trong khu vực phòng thí nghiệm.

Nhiều nấm bệnh làm đốm (vết thương) trên lá, hoa hoặc quả. Đốm vàng là những vết bệnh do mất màu và đốm nâu là những vết bệnh chết hoại. Những đốm nâu được gọi là ‘hoại tử’ chính vì nấm bệnh khi thâm nhập đã khiến cho những mô bị chết. Những nấm bệnh làm vết thương trên lá, hoa và quả thường có thể phân lập được và phát triển được trong môi trường nhân tạo.

Nấm hoại sinh cũng có thể mọc được trên những mô cây bị hại như là các nấm ký sinh bậc hai. Thí dụ như, những loài nấm hoại sinh của chi Alternaria và Pestalotia thường hay mọc trên mô lá bị nhiễm bệnh và sản sinh bào tử trên mô. Các loài hoại sinh này có khả năng làm cho việc chẩn đoán bị sai lệch chính vì chúng thường hay được nhìn rõ dưới kính hiển vi và mọc cực kỳ nhanh trên môi trường phân lập.

2/1/ Sự sản sinh bào tử trên lá bệnh

Nấm có thể hình thành những bào tử vô tính từ những sợi nấm chuyên hóa gọi là cành bào tử phân sinh. Trong những loài của Stemphylium, Botrytis, Aspergillus, Penicillium, Bipolaris, Alternaria và Cercospora, những cành bào tử phân sinh phát triển trên mô bệnh từ sợi nấm. Một vài loài (như Septoria, Diaporthe, Didymella, Ascochyta và Phoma) sản sinh bào tử vô tính trong các cấu trúc đặc biệt gọi là quả cành, các loài khác (như Colletotrichum, Cylindrosporium) bào tử được sản sinh trong những cấu trúc gọi là đĩa cành.

Bào tử sản tạo ra từ cành bào tử phân sinh trên bề mặt mô bệnh

Sự tạo thành bào tử trên lá của đa số nấm bệnh khác nhau

Một vài nấm bệnh cũng sản tạo ra bào tử từ các cấu trúc sinh sản hữu tính trên lá, thân hoặc quả. Thí dụ, Fusarium graminearum (Gibberella zeae) sản tạo ra bào tử túi trong một túi bào tử nằm phía bên trong quả thể trên thân và bắp ngô trưởng thành bị nhiễm bệnh. Nấm này tạo bệnh thối thân và bắp ngô.

Quả thể có hình dáng tương đương quả cành, nhưng quả cành tạo ra bào tử vô tính và không có túi bào tử.

2/2/ Nấm và những nguyên nhân giống nấm ký sinh chuyên tính trên lá

Cuốn cẩm nang này được sắp xếp thành những phần sau:

• Phần 1: Phần giới thiệu
• Phần 2: Tổng quát về sức khỏe thực vật và những nhân tố tác động
• Phần 3: Quy trình chẩn đoán nguyên nhân tạo bệnh trong khu vực phòng thí nghiệm và ngoài ruộng đồng
• Phần 4: Những dấu hiệu bệnh cây
• Phần 5: Quy trình và thiết bị làm việc trên ruộng đồng
• Phần 6: Quy trình và thiết bị làm việc trong khu vực phòng thí nghiệm
• Phần 7: Giới thiệu sơ lược về phân loại nấm
• Phần 8: Những biện pháp truyền bệnh nhân tạo
• Phần 9: Quản lý bệnh gây hại tổng hợp
• Phần 10: Những bệnh do nấm có xuất xứ từ đất
• Phần 11: Những bệnh thông thường gặp trên một vài cây trồng có ý nghĩa kinh tế
• Phần 12: Tác động sức khỏe từ nấm tạo bệnh
• Phần 13: Thiết kế, xây dựng và vận hành những phòng thí nghiệm và nhà lưới sử dụng cho chẩn đoán
• Phần 14: Phụ lục về kỹ thuật làm que cấy dẹp, sức khỏe an toàn trong công việc, cũng như những công thức nấu môi trường, những biện pháp tiệt trùng, và những biện pháp lưu giữ mẫu nấm.