Cây nhãn

1/ Nguồn gốc cây nhãn

Xuất xứ của cây nhãn cho đến bây giờ vẫn còn có các ý kiển khác nhau, có tác giả tin rằng xuất xứ của cây nhãn ở vùng Quảng Đông, Quảng Tây (Trung Quốc), có tác giả tin rằng gốc từ Ân Độ tiếp đến mới được đem đi trồng ở Malaysia và Trung Quốc, có tác giá lại tin rằng Kalimantan (Indonesia) cũng là cái nôi của nhãn.

Nhãn là loại cây nhiệt đới và á nhiệt đới, có thể trồng được từ đường xích đạo đến VĨ tuyển 28-36, nhưng chi có một vài nước trồng với diện tích lớn như Trung Quốc, Thái Lan, Việt Nam, Myanma, Indonesia, Malaysia, Ấn Độ, Mỹ…

Ở nước ta nhãn được canh tác tương đối phổ biển dọc theo suốt chiều dài của đất nước từ Bắc chí Nam. Do thu được giá trị kinh tế cao, trong một vài năm trở lại đây diện tích trồng nhân phát triển tương đối nhanh.

Tuy chưa có số liệu thống kê cụ thể, nhưng ước đoán ngày nay diện tích trồng nhân ở nước ta vào khoảng 70-80 ngàn hecta, trong đó những tỉnh phía Nam chiếm khoảng 2/3 trong tổng diện tích này.

2/ Đặc tính sinh trưởng của cây nhãn

2/1/ Sinh trưởng rễ cây nhãn

Rễ nhãn ăn cực kỳ sâu và rộng, ở các khu vực đất đỏ tơi xốp rễ có thể ăn sâu tới 4 đến 5 m, ở các khu vực đất nông thì rễ ăn nông. Rễ nhãn ăn rất rộng lớn nói chung rộng hơn tán lá 1- 3 lần nhưng 80% tập trung trong tán, ở nơi đất xốp thì đa phần rễ tập trung ở độ sâu 10- 100 centimét và tập trung nhiều nhất ở độ sâu 50 centimét trở lại. Ở nơi đất tốt thì rễ phân nhánh nhiều và ít có hiện tượng rễ đuôi chuột, rễ nhãn có nấm cộng sinh giống như rễ vải.

1 năm rễ sinh trưởng làm 3 đợt. Đợt 1 vào tháng 3 – 4 lượng rễ ít, đợt 2 giữa tháng 5 giữa tháng 6 rễ phát triển mạnh, đợt 3 giữa tháng 9 đến giữa tháng 10 rễ sinh trưởng yếu.

Những đợt sinh trưởng của rễ thường chen kẽ với những đợt lộc, thường là sau đỉnh cao của lộc sinh trưởng. Sinh trưởng của lộc và rễ lại dựa vào quả, năm trước quả nhiều thì sang năm rễ và lộc sinh trưởng kém.

Sự phát triển của rễ còn dựa vào nhiệt độ và ẩm độ đất. Nhiệt độ đất dưới 10°C rễ sinh trưởng cực kỳ yếu, từ 23 – 28°C rễ phát triển mạnh nhất, từ 29 – 30°C rễ sinh trưởng yếu dần, từ 33 – 34°C rễ ngừng sinh trưởng.

Ẩm độ đất tác động rất rộng lớn đến sinh trưởng của rễ đất đủ ẩm rễ phát triển mạnh (1 ngày rễ mới có thể mọc dài thêm 1,55 centimét ) hàm lượng nước trong đất từ 13% trở lên là phù hợp.

Trong hoàn cảnh đủ ẩm, đủ dưỡng chất 84% rễ tập trung ở tầng từ 0 – 60 centimét. Đất đủ ẩm và tơi xốp rễ phát triển mạnh nên vườn nhãn cần phải được cày lật xới giữa hàng.

2/2/ Sinh trưởng thân tán cây nhãn

Nhãn là loại cây ăn trái có tán rộng, nhãn trồng bằng hạt cây cao hơn nhãn ghép hoặc nhãn chiết. Những giống có đặc điểm lùn, lá không phản xạ thường cho trái đều hơn những giống nhãn khác.

Cây nhãn

2/3/ Sinh trưởng lộc và phát dục của cành

1 năm nhãn ra từ 3 đến 5 đợt cành, cành xuân 1 đợt, cành hè 2 – 3 đợt, cành thu 1 đợt, cành đông ít hơn. Thường thì thì cành thu chiếm khoảng 1/3/ Nhưng nếu năm trước không ra quả hoặc ít quả thì cành xuân cành hè nhiều. Cành non (lộc) thường hay mọc từ đỉnh ngọn của cành mẹ, cũng có khi mọc từ nách hoặc từ mầm bất định.

Thời gian, số lượng những đợt lộc dựa vào sức sinh trưởng của cây, tuổi cây, số lượng quả năm trước và chế độ nước, dinh dưỡng.

Cành xuân thường hay mọc từ cành thu năm trước, cành hè và cành thu không mang quả hoặc cành già đã mang quả của năm trước. Khoảng tháng 1 đã bắt đầu nứt lộc, mạnh nhất là tháng 2 đến giữa tháng 3, đến giữa tháng 4 thì hết, cuối tháng tư thì cành xuân đã già. Cây nhãn mỗi năm ra quả đều thì cành xuân ít, hoa quả năm trước ít thì sang năm cành xuân nhiều và mập. Các cành xuân gầy yếu nên cắt bỏ để nhãn ra cành thu thì tốt hơn.

Cành hè mọc ra từ cành xuân hoặc cành hè, cành thu của năm trước, ở trên cành đã ngắt quả, cành già của năm trước. Cành hè có thể ra làm 2 – 3 đợt. Đợt 1 vào trung tuần tháng 5 thường ít, đợt 2 vào cuối tháng 6 đến đầu tháng 7/ Do mưa nhiều, nhiệt độ cao nên thường ra cực kỳ nhiều lộc, đợt 3 vào cuối tháng 7 đến đầu tháng 8/ Lộc đợt này thường phát sinh ngay trên cành hè ra sớm trong năm tạo thành nên 2 đợt cành trong một vụ hè.

Số lượng cành hè nhiều, ít dựa vào mùa quả trong năm. Trong năm sai trĩu quả thì cành hè ít, nước phân đầy đủ thì cành hè nhiều. Cành hè nhiều hay ít, tốt hay xấu liên quan mật thiết đến cành thu là cành mẹ của cành quả sang năm.

Cành hè là cành cực kì quan trọng, ngoài những việc là gốc của cành thu, cành hè còn có thể trực tiếp là cành mẹ mang quả. Cành hè lớn, mập, lá nhiều là cành mẹ mang quả cực kỳ tốt (ở Phúc Kiến cành hè mang quả chiếm tới 58,8 – 97,4%) do đó sự phát triển của cành hè đều đặn mỗi năm là cơ sở để đạt năng suất cao của nhãn.

Cành thu xuất hiện từ đầu tháng 8 đến đầu tháng 10/ Cây tốt thì ra sớm, hầu hết phát sinh sau khi hái quả 15 – 20 ngày. Cành thu có 2 loại, một trong các loại mọc từ cành hè, một trong các loại mọc từ cành quả mới hái. Cành thu mọc từ cành hè thường chiếm 60% từ cành quả khoảng 20 đến 21%. Trong năm quả ít hoặc không có trái, cành xuân, cành hè lớn khoẻ thì cành thu ít.

Những giống chín sớm thì cành thu ra sớm và nhiều, giống chín muộn thì cành thu ra muộn và ít, sinh trưởng kém. Cây lớn khoẻ dinh dưỡng tốt thì cành thu ra sớm và mập. Bón đủ phân trước và sau khi hái quả thì cành thu nhiều, dài và mập hơn nhiều. Mùa thu mưa nhiều có lợi rất nhiều cho cành thu sinh trưởng.

Nhưng nhãn chín vào tháng 8 đến tháng 9 vào mùa thu mưa ít, nhiệt độ thấp dần thì sau khi hái quả cành thu sẽ ít thường chỉ được 10 – 12%, cành dài và nhỏ. Cành thu là cành mẹ của cành quả sang năm.

Kết quả theo dõi của Viện khoa học Nông nghiệp Phúc Kiến 3 năm liền như sau: Tỷ lệ ra bông ở cành thu mọc từ cành hè từ 40 -72,3%; từ cành thu mọc từ cành quả (mới hái quả) từ 23% – 40,1% và từ những cành khác 12 – 47%. Do đó chăm sóc cho cành thu nhiều, lớn mập là nhân tố quyết định đạt năng suất cao.

Theo Trần Thế Tục (1997) trên cây nhãn 1 năm có 3 đến 5 đợt cành đó là: Cành mùa hè, cành xuân, cành thu, cành mùa đông có nhưng cực kỳ ít. Cành thu mọc sau khi hái quả 15 – 20 ngày, cành này thường hay mọc ra trên cành hè và cành vừa hái quả, nếu cành hè phát triển khoẻ (ở cây ít quả hoặc không có trái ) thì cành thu sẽ ít. Thường thì cành mẹ của cây nhãn là cành thu và cũng là cành mẹ tối ưu nhất vì cành này sinh trưởng khoẻ, sung sức tích luỹ được đông đảo dinh dưỡng, hiệu năng quang hợp cao.

Cành đông thường ra vào tháng 11, năm nào mùa đông ấm cúng và mưa nhiều thì cành đông nhiều. Cây còn non sinh trưởng khoẻ thì cành đông nhiều, cành đông nhiều thì sang năm ra quả ít nên người ta hay tìm phương pháp hạn chế không cho ra cành đông.

2/4/ Quá trình lớn lên mỗi năm của cây nhãn:

Cùng với quá trình lớn lên thân tán, trong thời điểm mùa đông (tháng 1) nhãn nghỉ sinh trưởng để phân hoá mầm hoa. Để có thể bảo đảm cho cây nhãn phân hoá mầm hoa được thuận lợi trong thời điểm mùa đông cần có 1 thời gian có nhiệt độ thấp vừa phải (chung quanh 15 oC) và khô hạn để ngăn ngừa cành mùa đông có lợi rất nhiều cho việc quang hợp và tích luỹ chất khô, tăng nồng độ dị bào tạo cho cây phân hoá mầm hoa được tốt.

3/ Đặc tính phát triển của cây nhãn

3/1/ Phân hoá mầm hoa nhãn

Tương đương như cây vải, cây nhãn trước khi ra bông có một giai đoạn nghỉ sinh trưởng để phân hoá mầm hoa, giai đoạn này thường diễn ra trong thời điểm mùa đông khi có môi trường khô hoặc khô hạn. Các nhân tố tác động trực tiếp tới phân hoá mầm hoa ở cây nhãn nhiều tác giả tin rằng: quan hệ giữa cành lá, sinh trưởng của bộ rễ là nhân tố tác động nhiều đến phân hoá mầm hoa.

Hoa vải (trái) và hoa nhãn (phải)

Thời gian phân hoá mầm hoa của nhãn dựa vào giống, khu vực trồng cây, vùng khí hậu, phương pháp thâm canh. Quá trình phân hoá mầm hoa tuy phức tạp nhưng đều có một vài quy luật chung, cây nhãn có thời gian phân hoá mầm hoa tập trung khoảng 1 tháng. Nhãn nghỉ sinh trưởng để phân hóa mầm hoa vào tháng 1/

3/2/ Ra bông, đậu trái

Nhãn là loại cây ăn trái ra bông ở đầu cành từ khi ra bông, đậu trái đến trái lớn không có thể ra lộc trên cành mang quả, dẫn tới có tính ra quả cách năm tương đối rõ ràng.

Tiến trình ra hoa của nhãn có thể chia thành những giai đoạn:

– Giai đoạn xuất hiện mầm hoa

– Giai đoạn xuất hiện hoa

– Giai đoạn nở hoa và thụ phấn

– Giai đoạn tàn hoa và đậu trái

Hoa của vải, nhãn ra ở dạng chùm và thực thi thụ phấn chéo (giao phấn), số lượng hoa đực thường lớn hơn cực kỳ nhiều so sánh với hoa cái và hoa lưỡng tính, hoa đực nở trước hoa cái nở sau và kết thúc nở hoa là hoa đực, do sự nở lệch pha của hoa đực và hoa cái hoặc hoa đực và hoa lưỡng tính dẫn tới quá trình thụ phấn, thụ tinh gặp khó khăn, khiến cho tỷ lệ đậu trái ở những năm sai khác nhau, năm đậu trái nhiều, năm đậu trái ít.

Sự phát triển của quả nhãn trên cây

3/3/ Sinh trưởng của quả

Sau khi tiến hành thụ phấn thụ tinh quả tiến tới phát triển và chín vào mùa hè cho tới mùa thu. Quá trình lớn của quả thường có đặc tính rụng quả vào những giai đoạn sau tàn hoa từ 10 – 20 ngày, khi trái lớn và khi quả sắp được thu hoạch, đặc tính này làm hạn chế đến năng suất trái khi tiến hành thu hoạch, cần có giải pháp kỹ thuật phù hợp với mỗi loại cây ăn trái để giải quyết hiện tượng rụng quả.

Sự phát triển của quả nhãn qua từng thời kỳ

4/ Đòi hỏi sinh thái của cây nhãn

4/1/ Đòi hỏi về khí hậu:

Nhiệt độ phù hợp cho nhãn phát triển và sinh trưởng là từ 21-27oC; mùa hoa nở cần nhiệt độ cao 25-31^oC; Mùa Đông cần một thời gian nhiệt độ thấp để phân hóa mầm hoa.

Ánh sáng: Nhãn cần nhiều ánh sáng, thoáng. Ánh sáng chiếu được vào phía bên trong tán hỗ trợ cây phát triển và thường sai trái, ánh sáng còn hỗ trợ đậu quả, vỏ bóng và vị ngọt, ngon.

Tuy vậy nhãn Bắc là loại cây thích sáng nhưng lại sợ ánh sáng trực xạ còn nhãn Nam nếu bị rợp cây cho ít trái, chỉ các cành nhận đầy đủ ánh nắng mới cho quả tốt.

Lượng mưa phù hợp cho nhãn từ 1/300 đến 1/600 milimét, nhãn là loại cây ưa chịu ẩm nhưng không có khả năng chịu úng và cực kỳ nhạy cảm với việc ngập nước nối dài. Trái lại, nếu gặp khô hạn trong một thời gian dài sẽ khiến cho cây sinh trưởng chậm, ra bông và đậu quả khó khăn.

Trong giai đoạn nhãn nở hoa nếu gặp mưa thì hoa bị rụng và tỷ lệ đậu trái kém. Nhãn cực kỳ nhạy cảm với gió, các cơn gió xoáy mạnh làm rụng quả và gẫy cành.

4/2/ Đòi hỏi về đất đai đối với các loại cây vải nhãn

Nhãn có tính thích nghi rộng, có thể trồng ở trên nhiều loại đất từ vùng nước ngọt cả năm đến vùng nhiễm mặn.

Tuy vậy, đất trồng nhãn phù hợp nhất là đất cát, cát pha, cát giồng, đất cồn và phù sa ven sông, đất có độ pH từ 5,5 – 6,5/ Nhãn không phù hợp trên đất sét nặng.

Người ta hay trồng nhãn ở những khu vực đất thấp, không nên trồng ở quá cao, ở vùng đồi nhất quyết phải tưới nước cho nhãn thì mới ra bông đậu trái được.

Tổng hợp từ nhiều nguồn: vi.wikipedia.org, Giáo trình nghề trồng vải, nhãn – Bộ NN&PT NT