Cây bời lời

1/ Đặc tính thực vật học của cây bời lời

1/1/ Thân và cành cây bời lời

Bời lời đỏ là loại cây gỗ nhỡ, có thể cao tới 25 – 30m, đường kính 40 – 60 centimét, thân thẳng, tán gọn nhỏ ít cành.

Thân cây Bời lời có thân chính rõ rệt, thẳng, chiều cao dưới cành thường bằng 2/3 chiều cao vút ngọn.

Hình 1/1/1 Thân cây bời lời

Dưới gốc thân bời lời có rất nhiều mầm chồi ở trạng thái ngủ, sau khi cưa đốn để khai thác những mầm chồi này có thể tái sinh cực kỳ mạnh.

Hình 1/1/2/ Nuôi chồi tái sinh

Cành trưởng thành hình trụ, nhẵn; cành nhỏ thường hợp với thân một góc 300 sinh ra tán lá nhỏ, gọn, cành con có cạnh hoặc không có cạnh, cành non có lông tơ màu vàng hoặc không có, cành trưởng thành có hình trụ.

Vỏ cây bời lời đỏ khi non có màu xanh nhạt hoặc xanh xẫm sau chuyển sang màu nâu hay nâu sẫm, xù xì và hơi nhám, vỏ thường dầy từ 1-2 centimét, vỏ ít có hương vị rõ, chứa đựng nhiều chất nhầy nhớt và dính. Vỏ cây bời lời đỏ là bộ phận có giá trị lớn nhất của cây.

1/2/ Lá cây bời lời

Lá đơn mọc so le, thường hay mọc thành cụm ở đầu cành, kích cỡ lá thay đổi dựa theo giống và điều kiện ngoại cảnh.

Hình 1/1/5/ Lá bời lời

Cuống lá có lông; phiến lá dai, khó vò, khó giã nát, khi vò tiết ra chất nhớt. lá có màu xanh lục đậm, mặt trên bóng, mặt dưới có lông tơ thưa màu vàng nhạt, gân lá nổi rõ ở cả 2 mặt, cuống lá dài từ 2-3 centimét, lá non màu phớt hồng.

1/3/ Hoa cây bời lời

Hoa thường mọc thành cụm, hình chùy ở đầu cành, màu vàng nhạt.

Hoa thường có hình mác dài 7-20 centimét, rộng 3-5 centimét, hình bầu dục hay thuôn dài, phía đáy lá tròn hoặc nhọn, đầu nhọn hay tù;

Hoa bời lời thuộc loại hoa đơn tính cùng gốc, có 3-6 chùm hoa hình thành tán nhỏ trên một cuống chung dài từ 1-3 centimét, cuống của mỗi hoa dài 2-3 centimét, gốc trục hoa thường có lông màu vàng nhạt.

Hoa bời lời nở vào tháng 5 – 6/

Hình 1/1/6/ Búp hoa bời lời

Hình 1/1/7/Cây bời lời đang ra bông

1/4/ Quả và hạt cây bời lời

Quả thường có hình cầu, đường kính 10 – 15 mm

Quả bời lời khi chín chuyển từ màu xanh sang màu nâu tím rồi nâu đen đến tím đen hoàn toàn, phía ngoài phủ lớp phấn trắng, cuống quả màu đỏ nhạt. Mỗi quá có chứa 1 hạt.

Hạt khi chín lớp vỏ ngoài phình lên mọng nước, chứa đựng nhiều chất đường bột, kích thích những loài chim tới ăn.

Quả thường chín vào tháng 9 – tháng 11

Hình 1/1/8/ Quả bời lời xanh

Hình 1/1/9/ Quả bời lời chín

1/5/ Rễ cây bời lời

Rễ cây bời lời trưởng thành bao gồm một số loại rễ sau: Rễ cọc, rễ bên và rễ tơ. Cây bời lời có bộ rễ cực kỳ phát triển, cây dưới 5 tuổi rễ cọc có thể ăn sâu 1,2 – 1,5m; rễ ngang tỏa ra 1,1 – 1,5m.

Hệ thống rễ cây bời lời có nhiệm vụ hút nước, dinh dưỡng và chống đổ cho cây.

Sự sinh trưởng của bộ rễ bời lời dựa nhiều nhân tố: giống, trong điều kiện đất đai, những giải pháp cách chăm sóc

2/ Điều kiện gây trồng cây bời lời

2/1/ Khí hậu

• Cây bời lời đòi hỏi lượng mưa trung bình mỗi năm khoảng 1500 – 2/000 milimét.

• Nhiệt độ bình quân năm: 20 – 23^oC, tổng nhiệt độ trong năm khoảng 7000 – 8000^oC. Giai đoạn có nhiệt độ trung bình trên 20^oC khoảng 7 – 8 tháng.

• Bời lời là loại cây thích sáng vừa phải. Khi còn non và khi đang còn nhỏ là loại cây ưa bóng.

2/2/ Đất đai

• Cây bời lời phân bổ ở độ cao 600–700 m (so sánh với mực nước biển), mọc nhiều ở nơi thấp trong rừng thứ sinh, hay gặp ở cửa rừng và ven khe suối lớn.
• Cây bời lời phù hợp với kiểu địa hình cao nguyên, đồi có độ dốc thoải hoặc tương đối bằng phẳng.
• Trong rừng tự nhiên, cây bời lời đỏ thường hay sống hỗn giao với những loài: vạng, re, trám, trâm, ràng ràng,…

Cây bời lời tương đối dễ tính có thể phát triển sinh trưởng ở trên nhiều loại đất khác nhau như đất đỏ bazan, đất xám và đất đỏ vàng, những khu vực đất khô hạn, nghèo dinh dưỡng, tương đối mau cho thu hoạch, năng suất tương đối cao nên nông dân có thể trồng xen vào vườn cà phê, rẫy bắp, mì … nhằm phòng chóng rủi ro của độc canh.

Hình 1/1/10/ Bời lời trồng trên đất nhiều sỏi đá.

Trong tự nhiên bời lời thường hay mọc nhiều và phổ biến ở các nơi thấp trong rừng thứ sinh. Hay gặp ở bìa rừng ven những khe suối lớn, ở trên những nương rẫy cũ. Vùng phân bổ tương đối rộng, thấy có ở khắp Bắc, Trung, Nam. Là loại cây thích sáng mọc nhanh, khả năng tái sinh hạt và chồi đều cực kỳ mạnh. Trong rừng tự nhiên, bời lời thường hay mọc lẫn với những loài cây: Nhội, Cơi, Sữa, Bời lời đỏ lá tròn…

Hình 1/1/11/ Bời lời trồng xen sắn trên đất cát

Để cây bời lời phát triển sinh trưởng thuận lợi, khi chọn đất trồng bời lời cần lưu ý những đòi hỏi sau:

• Tầng đất càng dày càng tốt, ít nhất phải > 50 centimét.
• Đất có thành phần cơ giới trung bình
• Đất tốt, giầu mùn
• Đất có thể thoát nước tốt…
• Đất ít chua, độ pH từ 4,5-6,5;

Hình 1/1/12/ Bời lời trồng trên đất đỏ bazan

Cây bời lời có thể trồng trên cực kỳ nhiều loại đất, tuy vậy khi quy hoạch đất trồng bời lời đỏ, ngoài tiềm năng đất đai còn cần phải quan tâm đến phân bổ dân cư, trình độ dân trí và tập quán trồng trọt của người dân để đề ra các quyết định hợp lý. Như thế, việc mở rộng khu vực trồng cây bời lời đỏ vừa đạt được hiệu quả kinh tế, vừa đạt được hiệu quả xã hội.

Bảng: Điều kiện gây trồng bời lời

3/ Giá trị mang đến từ cây bời lời

3/1/ Về giá trị kinh tế của cây bời lời

So sánh với những loài cây công nghiệp khác thì bời lời có đòi hỏi về cách trồng và chăm bón tương đối giản đơn, nhưng hiệu quả kinh tế đem lại khá cao, góp thêm phần tích cực trong việc xóa đói, hạ nghèo ổn định đời sống vật chất cho người nông dân, trong khi khả năng đầu tư vốn cũng như trình độ trồng trọt còn hạn chế.

Ngày nay trên thị trường trong nước, ngoài giá trị kinh tế đa số là thu hoạch vỏ người ta còn tận dụng cả cành nhỏ, lá để làm bột nhang. Gỗ làm giàn giáo, làm nguyên vật liệu xây dựng dân dụng, làm nguyên vật liệu cho nhà máy giấy.

Trồng Bời lời sau 5 – 7 năm là có thể tiến hành thu hoạch từ 5 – 10 kilogam vỏ/cây tuỳ theo điều kiện sinh trưởng của nơi trồng. Sau khi tiến hành thu hoạch cây có khả năng tái sinh chồi rất nhiều lần mà dường như không cần gây trồng lại.

So sánh với rất các loại cây trồng khác thì bời lời cực kỳ dễ trồng trọt và dễ thích ứng. Đất phai màu cũng tươi tốt mà gặp hạn hán cũng vẫn xanh rì, khả năng tái sinh cao, vốn đầu tư ít (mỗi ha khoảng 3 – 4 triệu đồng), trồng đến năm thứ tư là có thể khai thác.

Không những cho thu nhập hàng trăm triệu đồng hằng năm, bời lời đỏ còn là cây xóa đói hạ nghèo vững chắc, giúp đuổi nạn phá rừng tại nhiều địa phương tỉnh Gia Lai.

Nổi bật là, tất cả lá, cành, vỏ, thân, hạt của bời lời đỏ đều có thể tận dụng để bán.

Hình 1/1/13/ Đẽo vỏ ở thân bời lời

Hình 1/1/14/ Đẽo vỏ ở cành bời lời

Hình1/1/15/ Sản phẩm vỏ bời lời

Hình 1/1/16/Thân bời lời sau khi đẽo vỏ được sử dụng trong xây dựng

Hình 1/1/17/ Lá và những cành bời lời được xay nhỏ

Hình 1/1/18/ Bột bời lời được dùng làm hương (nhang) thơm

Thêm điểm mạnh nữa là bời lời đỏ không dựa vào mùa vụ nên không lo bị tư thương ép giá, cây càng nhiều năm tuổi giá càng cao. Những gia đình lại có thể tận dụng để trồng chen kẽ nhiều loại nông sản khác.

Trong tương lai, bời lời đỏ không những là loại cây xóa đói hạ nghèo mà còn hỗ trợ phủ xanh đất trống đồi núi trọc.

3/2/ Giá trị dược liệu của cây bời lời

Tại Ấn Độ, những nhà khoa học Radhkrishman, Ramasany A và Arfin S (1989) đã tách được từ vỏ cây bời lời đỏ chất Sufoof-e musummin sử dụng làm dược liệu trong ngành y.

• Indonesia, những tác giả Rizan Helmi và Zamri Adel (1989) bằng cách quang phổ đã chiết xuất từ cành, rễ và vỏ cây bời lời những chất như 2,9 Dihydroxy; 1,10 dimethoxyaporhine; 6 methoxyphenan threne 9% sử dụng trong ngành y.

Tại hội nghị quốc tế về y học dân tộc và các cây thuốc hợp tại Indonesia năm 1990 đã xác nhận từ bời lời đỏ có thể chiết xuất một vài hóa chất sử dụng trong y dược.

Trong tài liệu “Hoa cỏ thường hay gặp ở Việt Nam, tập II” đã miêu tả cây Bời lời đỏ và một vài công năng của nó như vỏ có công dụng làm dịu đau, trị bệnh;

Một vài vị thuốc trị bệnh từ bời lời:

• Bong gân, chấn thương tụ máu, đau khớp: Vỏ tươi cạo bỏ lớp khô, giã nát, đắp bó. Hay sử dụng lá già thái nhỏ cho ít muối, nước giã đắp (có muối thì lá không dai).
• Ung nhọt, áp-xe, viêm vú: Lá bời lời, lá phù dung, hai lượng bằng nhau giã với ít muối đắp. Thuốc này công dụng cực kỳ tốt, đạt kết quả cao, đắp cả ngày không bị bỏng da.
• Chữa trị tiêu lỏng, lỵ: Vỏ thân hoặc lá bời lời 30g, gừng tươi 10g, vỏ quýt 10g, nấu sắc uống.
• Nhức đầu trong thiên đầu thống: Lá hoặc vỏ cây bời lời 30g, bạch chỉ 10g, cam thảo 5g, nấu sắc uống. Hay sử dụng lá khô 16g sắc uống trong ngày
• Đầy hơi, ợ chua, ợ hơi, chướng bụng: Sử dụng lá bời lời tươi, đốt, tán thành bột uống, cách này theo kinh nghiệm dân gian, cực kỳ hiệu nghiệm.
• Chải tóc: Vỏ cây tươi băm thái nhỏ ngâm nước. Sử dụng nước này chải tóc, tóc im, mượt như chải gôm. Sử dụng nước lá bời lời chải tóc không lo dị ứng da đầu, gội sạch dễ dàng, không dính dầu lại.