Những hiểu biết về bonsai (Phần 2)

4/ Phân biệt bonsai với một vài loại hình khác

4/1/ Phân biệt bonsai và kiểng cổ

– Bonsai như chúng ta đã biết có xuất xứ nguồn gốc từ Nhật Bản, đặc tính của bonsai là mô phỏng theo thiên nhiên, thu nhỏ lại trồng trong chậu. Một trong các tiêu chí quan trọng của bonsai là mô phỏng được giống cây ngoài thiên nhiên chừng nào cây càng có giá trị chừng đó, sự mô phỏng thể hiện ở tính: Cổ, dáng cây. Dáng chính gồm 3 loại: trực, hoành, đổ. Từ đấy phân ra nhiều dáng khác. Tuy vậy ở bonsai ai cũng còn một vài thế khoe rễ, khoe thân và phối đá khác như ôm đá (bám đá), rễ rơm.

– Kiểng cổ là những dáng thế do cha ông ta quy định (có thể học theo người Trung Quốc) theo những niêm luật rõ rệt, những niêm luật này ứng dụng và tuân theo theo những trường phái triết học Trung Quốc 1 cách chặt chẽ, đa số là Nho giáo và Lão giáo, những nguyên lý nhị nguyên, tam tài, ngũ hành… Cũng như bonsai, kiểng cổ có 3 dạng chính: trực, hoành và đổ, từ đấy phân ra nhiều dáng nhỏ khác.

– Một đặc tính quan trọng của cây kiểng cổ là vấn đề đặt tên thế cây. Những thế cây được đặt tên thường theo những điển tích (không theo thế cây) hoặc được đặt tên theo những linh vật ngày trước mà tiêu biểu là rồng (Long).

a. Cây bonsai – b. Cây kiểng cổ

4/2/ Phân biệt bonsai và penjing

– Cũng là loại cây thu nhỏ, cái khác nhau giữa penjing và bonsai nằm trong đặc điểm địa lý, thẩm mỹ và triết lý.

– Penjing là cái nhìn từ ngoài trông vào. Thường penjing đi với đá, tượng tháp hoặc chùa kèm với cây cảnh.

– Bonsai là cái nhìn từ phía bên trong nhìn ra. Bonsai tạo ra một sự tĩnh lặng, sự trang trọng của một khu rừng già, sự tinh khiết của một khe suối, và vẻ quắc thước hoặc thướt tha của một thân cây, một cành cây có một linh hồn, trong bonsai không sử dụng những hình mẫu, bonsai thích kèm rêu và đá để tạo thế quân bình.

– Trong penjing – tác động tương đối rõ ràng của những trường phái hội họa trong những bức tranh cổ của giới nho gia Trung Hoa.

– Penjing thường chú trọng đến đặc điểm của thân và cành, lá chỉ là phần phụ. Penjing sử dụng chậu sâu nhiều hơn.

– Trong bonsai người Nhật cố gắng trong việc “chụp hình” được toàn thể cây cảnh trong dạng thu nhỏ hoặc tí hon nhưng vẫn thể hiện được sự đáng kính về tuổi tác với toàn thể rễ, thân, vỏ cây cũng như những cành rũ và lá. Bonsai sử dụng chậu cạn, các mảnh đá lõm hoặc bằng phẳng, chỉ có loại những dạng thác đổ là tiên quyết phải sử dụng chậu sâu vì nhu cầu hài hòa thẩm mỹ và đứng vững.

– Điểm tương đương giữa bonsai và penjing là cả hai tìm kỹ thuật thu nhỏ cây lại qua cách tập luyện riêng rẽ hoặc từng nhóm. Kết quả không thật sự thu nhỏ toàn thể vì hoa và quả vẫn giữ vóc dáng bình thường, chỉ có lá là nhỏ hơn thôi.

– Do đó các giống cây cảnh có lá nhỏ hẹp, nhỏ nhắn mọc sát nhau và cành có dáng dấp đẹp là một số loại tuyệt vời để hình thành bonsai và penjing.

a. Bonsai – b. Penjing

5/ Điều kiện thích ứng của bonsai

– Từng loại, mỗi giống bonsai chỉ có thể phát triển sinh trưởng tốt trong một điều kiện ngoại cảnh ổn định, chúng không thể sinh trưởng tốt trong mọi điều kiện cho dù những nhân tố ngoại cảnh này không tác động trực tiếp đối với chúng nhưng nó cản trở mặt này, mặt khác, thời kỳ này, thời kỳ khác trong suốt quá trình lớn lên và gây khó khăn cho sự phát triển của cây.

– Từ lâu những nhà thực vật học đã cho thấy rằng, để phát triển và sinh trưởng từng loại cây cỏ đều cần tới một vài chất ổn định và sẽ hạn chế nếu thiếu hoặc thừa những chất đó. Sự phát triển, phát triển của mỗi loài cây, giống cây chỉ phù hợp trong một giới hạn của sự thay đổi những nhân tố môi trường và nếu vượt quá giới hạn này thì giống, loài thực vật đó cực khó tồn tại. Ngay trong một giống hoặc một loài thực vật giới hạn phù hợp này cũng thay đổi theo từng thời kỳ phát triển sinh trưởng của giống đó. Thông thường ở cây cối những cây non, chồi non hoặc hoa, trái non là các bộ phận cực kỳ nhạy cảm với sự thay đổi của điều kiện ngoại cảnh hơn là những cây già hoặc những cây và bộ phận đã trưởng thành.

– Người trồng bonsai có thể dùng sự hiểu biết về giới hạn phù hợp của những nhân tố môi trường này để triển khai những giải pháp cách chăm sóc cũng như điều chỉnh sự phát triển, phát triển của bonsai theo ý muốn của bản thân. Những nhân tố ngoại cảnh đa phần ảnh hưởng đến sự phát triển phát triển của cây cảnh nói chung là nhiệt độ, ẩm độ, ánh sáng và đất trồng.

– Về nhiệt độ: Nhiệt độ đất và nhiệt độ trong không khí là nhân tố quan trọng gây ảnh hưởng rất rộng lớn đến sự phát triển, phát triển của bonsai. Đối với những loài, giống bonsai khác nhau thì chúng đòi hỏi giới hạn phù hợp về nhiệt độ khác nhau để phát triển và sinh trưởng. Theo đòi hỏi này, người ta phân chia nhỏ ra những nhóm bonsai nhiệt đới, cận nhiệt đới và ôn đới. Đối với các bonsai có xuất xứ nhiệt đới giới hạn phù hợp về nhiệt độ nằm trong khoảng 25-270C, những cây có xuất xứ cận nhiệt đới 20-230C và những cây ôn đới thấp hơn 220C (từ 18-200C) tính theo nhiệt độ trung bình của ngày đêm. Vượt quá những hạn chế này, khi mà nhiệt độ trung bình quá cao hoặc quá thấp đều không có lợi đối với sự phát triển, phát triển của cây. Việc này là cấp thiết để người trồng chọn loài, giống bonsai để trồng trong điều kiện thời tiết của nơi trồng.

+ Khi nhiệt độ vượt quá giới hạn của cây thì dấu hiệu cụ thể về mặt hình thức là loại cây chậm hoặc ngừng hẳn việc ra cành, ra lá, hoa và dẫn đến chết nếu nhiệt độ vượt quá cao hoặc quá thấp so sánh với giới hạn phù hợp. Tuy vậy các tác động trên còn phụ thuộc vào thời kỳ sinh trưởng và tùy vào từng bộ phận của cây mà những ảnh hượng đó mạnh hay không. Các cây non, rễ cành non tác động của nhiệt độ không phù hợp sẽ rõ ràng và mạnh có thể gây tử vong hoặc hoại tử từng phần… chính vì các thời kỳ và bộ phận non này là các nơi có hoạt động sinh lý mạnh cực kỳ dễ mẫn cảm với nhiệt độ.

+ Nhiệt độ không những ảnh hưởng nhiều đến tốc độ và nhịp điệu sinh trưởng của bonsai mà còn ảnh hưởng nhiều đến thể hình của cây. Nhiệt độ thấp cây phát triển kém, cành nhánh phát sinh ít, lá nhỏ nhỏ dễ rụng, ngược lại nhiệt độ cao làm cây sinh trưởng quá mức, cành nhánh vươn dài và lá thường lớn, mỏng cực kỳ dễ bị cháy những mô lá.

– Về ẩm độ: Từng loại bonsai có đòi hỏi về ẩm độ đất cũng như ẩm độ không khí khác nhau. Theo đòi hỏi này người ta phân chia nhỏ ra những nhóm bonsai khác nhau. Ở các nhóm này kết cấu thực vật của chúng là khác nhau và thíh ứng với điều kiện mà chúng sống. Những bonsai có bản lá rộng thường thích ẩm. Các cây có lá nhỏ, dầy hoặc mọng nước, có thể giữ nước ở thân lá như một số loại xương rồng là các cây chịu hạn không phù hợp trồng ở nơi có ẩm độ đất cũng nưh ẩm độ không khí cao.

+ Nước được coi là một nhu cầu sinh lý của bonsai, do đó nó trở nên một nhân tố sinh trưởng và nhu cầu về nước cũng thay đổi ngay trong mỗi thời kỳ sinh trưởng, phát triển của cây. Khi cây còn non hoặc ở giai đoạn cây phát triển mạnh (ra cành, ra lá) giai đoạn cây ra bông kết quả đòi hỏi nhiều nước hơn khi cầy già hay ở giai đoạn sinh trưởng yếu hoặc ngủ nghỉ. Sự thiếu hụt hoặc dư thừa nhu cầu nước sẽ khiến cho cây phát triển sinh trưởng hạn chế hoặc ngừng sinh trưởng. Tuy vậy cũng thấy rằng tác động của sự thiếu thừa nước mạnh hay yếu đến cây còn liên quan đến nhiệt độ của môi trường. Khi nhiệt độ thấp, ẩm độ không khí cũng như ẩm độ đất cao, cây sẽ suy giảm do đẩy mạnh hô hấp tiêu hao nhiều dưỡng chất. Khi nhiệt độ cao có thể sủ dụng nước để chế ngự sự gây hại của nhiệt độ đối với các loại cây.

+ Đối với người trồng và chơi bonsai, việc phục vụ nhu cầu nước cho cây thông thường thông qua việc tưới nước vào trong đất, hoặc phun cho cây và điều đso đã làm thay đổi ẩm độ của đất và ẩm độ không khí ở môi trường chung quanh cây sống. Vậy nên phải đặc biệt lưu ý vào nguồn gốc xuất xứ kết cấu giải phẫu thân lá và từng thời kỳ sinh trưởng, phát triển của cây để tưới nước cho phù hợp, tránh tưới quá nhiều sinh ra ẩm độ quá cao đối với các loại cây và tạo cơ hội cho sâu hại phát triển.

– Về điều kiện ánh sáng: Nhờ đặc tính đặc trưng của chất diệp lục (là sắc tố ở phía trong lá và thân cành non), những bonsai có thể dùng năng lượng của ánh sáng mặt trời để tổng hợp những dưỡng chất hỗ trợ cây phát triển và sinh trưởng, tạo sinh khối cho cây. Do đó, ánh sáng được coi là nguồn năng lượng và đóng vai trò cực kì quan trọng trong việc điều hòa sự phát triển phát triển của bonsai, nếu thiếu bonsai sẽ sinh trưởng không hài hòa, yếu và phát triển chậm.

+ Nhu cầu về ánh sáng của bonsai cực kỳ khác nhau do sự phong phú của chúng về giống, loài thực vật và được thể hiện trên những mặt về cường độ ánh sáng, độ dài chiếu sáng và chất lượng của ánh sáng.

+ Về cường độ ánh sáng, cực kỳ nhiều bonsai có mong muốn cường độ chiếu sáng cao hoặc thích ứng cực kỳ tốt với điều kiện chiếu sáng mạnh, thuộc nhóm này bao gồm đa số các bonsai có xuất xứ nhiệt đới, những bonsai kiểu thực vật sa mạc. Song cũng có cực kỳ nhiều bonsai chỉ có thể sinh trưởng, phát triển bình thường trong hoàn cảnh chiếu sáng yếu với cường độ ánh sáng không mạnh, như Thiết mộc lan, trúc Nhật Bản. đối với chúng, nếu cường độ chiếu sáng mạnh có khả năng làm cây sinh trưởng cằn cỗi hoặc bị cháy lá. Tuy vậy cũng cần phân biệt các loài giống bonsai chịu được cường độ ánh sáng yếu trong các thời gian dài ngắn khác nhau. Nói chung, bonsai ai cũng như thực vật xanh sinh trưởng tốt trong hoàn cảnh chiếu sáng tán xạ và bản thân chúng đã tạo thành đồng loạt những cơ chế để bảo vệ khi thiếu hoặc thừa ánh sáng như sự thay đổi màu sắc của lá.

+ Phụ thuộc vào nhu cầu thời gian chiếu sáng trong một ngày đêm để phát triển và sinh trưởng, người ta chia bonsai ra các nhóm cây ngắn ngày có mong muốn chiếu sáng 10-12 giờ trong một ngày, nhóm cây dài ngày có mong muốn chiếu sáng trên 14 giờ trong ngày và nhóm cây trung tính là nhóm có thể đặt để trong khoảng thời gian chiếu sáng khác nhau ít nhất từ 8-10 ngày mà dường như không tác động rõ ràng đến sự phát triển và phát triển. Nói chung, độ dài chiếu sáng trong một ngày đêm không thích hợp với nhu cầu của bonsai, thì bonsai mất sự hài hòa giữa quá trình lớn lên và sự hình thành và phát triển, dấu hiệu ở sự mất hài hòa giữa sự ra cành, ra lá với sự ra bông, giữa sự lớn lên của toàn cây với khả năng phát dục của chính nó. Do đó, cần đặcbiệt chú ý đối với những bonsai mà nét đẹp của chính nó đối với người chơi là hoa, quả và bonsai nhập nội từ những khu vực, miền khác.

+ Cùng với cường độ ánh sáng, chất lượng của ánh sáng là những nhân tố điều hòa sự phát triển phát triển của cây. Nếu bonsai được để ở nơi có cường độ ánh sáng cao, trực xạ và có rất nhiều những tia cực tím (những bước sóng nhỏ) thì sự phát triển của cây bị ngăn ngừa nhiều về tầm vóc, kích cỡ và của lá và sự phân ra những cành nhánh. Trái lại, nếu để bonsai ở nơi có điều kiện chiếu sáng với cường độ thấp, ánh sáng phản xạ có rất nhiều tia tử ngoại (có bước sóng ánh sáng dài) thì cây có xu thế vươn cao, cành nhánh dài và sự phân nhánh kém.

+ Bonsai sinh trưởng có thể phản ứng bằng phương pháp phát triển mạnh hoặc uốn cong về phía nguồn ánh sáng kích thích và được gọi là tính hướng quang của cây. Sự phát triển định hướng gây nên bởi ánh sáng cũng được dùng để điều chỉnh sự phát triển, tạo uốn dạng hình tán cũng như kiểu thế của bonsai nhất là những bonsai đặt trong nội thất, nơi mà có sự khách nhau về độ chiếu sáng. Về mặt này người ta nhận ra rằng những ánh sáng màu xanh và màu tím rất hiệu quả hơn trong việc gây nên tính hướng quang của cây so sánh với một số loại ánh sáng màu khác. Người trồng cần phải lưu ý đến nhu cầu ánh sáng của mỗi loại cây để đặt hoặc trồng ở các nơi thích hợp nhằm bảo đảm sự phát triển phát triển bình thường của cây.