Mô tả phổ quát về cây cảnh

Cây cảnh là một viên minh châu trong lâm viên của Trung Quốc, có lịch sử lâu đời và cực kỳ được mọi người yêu thích.

Nghệ thuật cây cảnh chính là sự phối hợp giữa cách trồng và tạo dáng cây cảnh, đồng thời là sự hòa hợp giữa nét đẹp tự nhiên và nét đẹp nghệ thuật. Cây cảnh lấy thực vật, nước, đá…. làm nguyên vật liệu, được gia công nghệ thuật và chăm sóc tỉ mỉ thông qua bàn tay và khối óc của những nghệ nhân làm vườn. Nó bắt nguồn từ tự nhiên, từ cuộc sống nhưng cao hơn tự nhiên, cao hơn cuộc sống, ví dụ như hình ảnh con rồng qua bàn tay những nghệ nhân được thu nhỏ lại trong chiếc chậu nhỏ xíu, tái hiện các thắng cảnh của tự nhiên bao la. Cây cảnh tuy do con người sinh ra nhưng lại khéo hơn cả tạo hóa. Người ta gọi nó là “vô thanh chi thi, lập thể chi họa” (là thơ không tiếng, là bức họa hình khối).

1/ Cây cảnh về cây trồng trong chậu

Cây cảnh là một trong các loại hình nghệ thuật. Ví dụ hội họa, cây cảnh là một bức tranh lập thể; lại giống như lâm viên, cây cảnh là cảnh quan thu nhỏ. Cây cảnh lấy tự nhiên làm gốc, nhưng không phải bắt chước tự nhiên 1 cách thuần túy. Trong suốt quá trình phát minh, nghệ thuật cây cảnh luôn dùng thủ thuật phối hợp giữa sự lãng mạn và tính thực tế, để đạt đến hiệu quả thẩm mỹ là bắt nguồn từ tự nhiên nhưng cao hơn tự nhiên.

Có rất rất nhiều người đánh đồng giữa “cây cảnh” và “cây trồng trong chậu”. Chúng có chỗ giống nhau, đó là đều trồng cây trong chậu để chiêm ngưỡng, giữ cho cây sinh trưởng khỏe khoắn, nở nhiều hoa, ra nhiều quả. Nhưng đây chỉ giản đơn là cách thức vun trồng. Ở “cây trồng trong chậu”, cây cũng cần phải cắt tỉa, nhưng mục đích không phải là tạo cảnh. Còn “cây cảnh” là “cảnh trong chậu”, nó nhấn mạnh ở chữ “cảnh”, đó là sản phẩm của sự phối hợp hoàn hảo giữa cách trồng cây và nghệ thuật tạo hình. Nó bao gồm các chậu cây cảnh muôn hình muôn sắc và các chậu non bộ trăm hình vạn trạng. Nó là hình ảnh thu nhỏ của tự nhiên bao la, khi thưởng thức, người ta có một cảm giác như chính mình đang đắm chìm dao du trong cảnh giới ấy. Khi sắp xếp sắp xếp cây cảnh, cần phải phối hợp với chậu và bàn…. để tôn thêm nét đẹp của cây cảnh, như vây mới tạo ra ý cảnh, trong đó có thể tức cảnh sinh tình, cảnh tình hòa quyện cùng nhau.

Vào cuối thời Đường đầu thời Tống, các chậu cây cảnh bắt nguồn từ Trung Quốc đã truyền đến Nhật Bản, khi đó người ta gọi “cây cảnh” là “cây trồng trong chậu” (dạng bon sai), đồng thời được phát triển cực kỳ nhanh. Đến đàu thế kỷ 20, bon sai Nhật Bản lại được truyền đến châu Âu, từ từ được người Âu Mỹ thân thuộc và yêu thích, bấy lâu nay nhiều nước Âu Mỹ vẫn gọi “cây cảnh” là loại cây trồng trong chậu. Gần đây, thông qua giao lưu quốc tế và những hoạt động thương mại mậu dịch, nghệ thuật cây cảnh bắt nguồn từ Trung Quốc đã được thế giới được biết đến.

2/ Lịch sử của cây cảnh

Nghệ thuật cây cảnh Trung Quốc đã có lịch sử hơn 1/300 năm, trải qua nhiều thăng trầm và được lưu truyền đến hiện nay. Theo những tư liệu khảo cổ, ở Vọng Đô tỉnh Hà Bắc, ở trên các bức bích họa trong những ngôi mộ thời Đông Hán (25 – 220 sau công nguyên) có vẽ một cái chậu viền tròn, trong đó trồng 6 cành hoa, chậu được đặt trên bàn hình vuông, cây, chậu và bàn hình thành thể tam vị, đây là mô hình lúc đầu của chậu cây cảnh.

Đời Đường (618 – 907 sau công nguyên) là giai đoạn cực thịnh của chế độ phong kiến Trung Quốc, nghệ thuật cây cảnh phát triển tương đối mạnh mẽ. Năm 1972, tại Càn Lăng Thiểm Tây, người ta đào thấy trên bức tường phía đông hành lang ngôi mộ của Thái tử Chương Hoài có vẽ một nàng hầu hai tay nâng một cây cảnh, trong chậu có núi giả và cây nhỏ. Nhà thơ nổi tiếng đời Đường là Bạch Cư Dị có cực kỳ nhiều câu thơ viết về cây cảnh, như thơ vịnh núi giả:

Bức tranh trên vách mộ Thái tử Đường Chương Hoài có vẽ một thị nữ hai tay bưng một cây cảnh, chứng minh cây cảnh đã xuất hiện từ thời Đường

Yên tụy tam thu sắc,

Ba đào vạn cổ ngân.

Tước thành thanh ngọc phiến,

Tiệt đoạn bích vân căn.

Phong khí thông nham huyệt,

Đài văn hộ động ôn.

Tam phong cụ thể tiểu,

Ưng thị Hoa Sơn tôn.

Tạm dịch:

Suốt ba thu khói còn xanh biếc,

Sóng lớn muôn đời lưu dấu xưa.

Mài giũa hình thành miếng ngọc xanh,

Gốc mây xanh tạo sắc tạo hình.

Gió mạnh thổi hang trên mỏn núi,

Rêu phong phủ rậm cửa vào hang.

Ba đỉnh tuy có hình dạng nhỏ,

Nhưng chỉ thua kém Hoa Sơn thôi.

Bài thơ cho thấy khi đó đã có cách “đẽo đá để tạo cảnh”.

Trong ảnh là loại cây cảnh lang du kiểu khô, tác giả là Triệu Khánh Tuyền (Dương Châu – Giang Tô). Khi thưởng thức cây cảnh giống như được sống trong rừng rậm hoang sơ, thanh thản, vui vẻ, đây là sức cuốn hút của cây cảnh

Vào đời Tống (960-1279 sau công nguyên), nghệ thuật hội họa phát triển đến mức trước đây chưa từng có, người ta bắt đầu vận dụng lý luận hội họa vào trong nghệ thuật cây cảnh. Cây cảnh đã chia làm hai loại rõ ràng là chậu cây cảnh và cây cảnh non bộ. Trong 4 bức họa “thập bát học sĩ đồ” (tranh về 18 vị học sĩ) thời Tống cất giữ trong Cố Cung, có 2 bức đều vẽ cảnh cây tùng, nó có dáng “cành cây ngã ngửa, mảnh như sợi kẽm cong, gốc nhô lên mặt đất, thân già sinh vảy, đương nhiên là vật đã có vài trăm năm”.

Sau thời Tống Nguyên, sự phát triển của lý luận hội họa đã biến thành tài liệu phong phú cho nghệ thuật cây cảnh. Đây chính là bức tranh “trúc khô trên đá? của Triệu Mạnh Phủ người đời Nguyên, bức tranh phản ánh thị hiếu của tầng lớp sĩ đâị phu thời lúc này

Vương Thập Bằng người nước Tống đã mô tả cực kỳ sinh động về cây cảnh cây tùng trong “Nham Tùng ký”: “Có người bạn đem cây Nham Tùng đến trồng ở khe Mai, cây mọc thành khóm rễ bám vào đá rậm rạp tốt tươi, cây không cao thân là của cây tùng mà lá lại của cây bách, thế thẳng đứng ẩn có chứa muốn chọc trời phủ đất, thuộc cây kỳ lạ, ta cực kỳ thích nó, bèn đào lên trồng vào chậu gốm, đặt trong khu vực phòng.”

Theo “Mặc Trang mạn lục” ghi lại: nhà thơ Tô Thức lấy tảng đá đen trắng làm thành một cái chậu lớn, tưới nước lên và đặt tên là “tuyết lãng trai” (phòng sóng tuyết), có thể thấy rằng ông cực kỳ yêu thích cây cảnh non bộ. Theo khảo chứng, từ “cây cảnh” được Tô Đông Pha bắt đầu dùng trong tác phẩm “Cách vật thô đàm” (Sơ luận về nguồn gốc sự vật).

Đây là bản sao cuốn “Mặc Trang mạn lục” của Trương Bang Cơ thời Tống, cất trong Song giám lầu nhà họ Phó. Sách này ghi chép lại chuyện nhà văn, nhà thơ lớn đời Tống Tô Đông Pha làm cây cảnh từ núi đá

Đời Nguyên (1271 – 1368), người ta làm cây cảnh cỡ nhỏ. Cao tăng Uẩn Thượng Nhân vân du bốn phưng, ông đi khắp những ngọn núi dòng sông nổi tiếng, mô phỏng theo tự nhiên để chế tạo cây cảnh, ông cực kỳ giỏi làm các “ta tử cảnh” (cây cảnh nhỏ) đầy thi vị và họa ý. Đinh Hạc Niên – nhà thơ người dân tộc Hồi cuối đời Nguyên có bài thơ “Vi Bình Giang Uẩn Thượng Nhân phú ta tử cảnh” (làm thơ về các cây cảnh nhỏ của Bình Giang Uẩn Thượng Nhân):

Chỉ xích bồn trì khúc hạm tiền,

Lão thiền thanh hứng tự lâm tuyền.

Khí thôn Bột Hải ba doanh cúc,

Thế áp Không Đồng thạch nhất quyền.

Phảng phất yên hà sinh khích địa,

Phân minh nhật nguyệt tại hồ thiên.

Bàng nhân mạc ngạ hung khâm ải,

Hào phát tùng lai lập đại thiên.

Tạm dịch:

Cây cảnh nhỏ nhỏ trước lan can,

Sư ông thanh hứng tợ suối rừng.

Khí bừng sóng nước đầy Bột Hải,

Thế áp đập đá núi Không Đồng.

Giống như khói ráng từ đất trống,

Nhật nguyệt phân rõ ở Hồ thiên.

Người đừng kinh ngạc vì vẻ hẹp,

Vốn nó phóng khoáng đã từ xưa.

Bài thơ chỉ ra nét đặc sắc “trong cái nhỏ thấy cái lớn” trong cây cảnh của Uẩn Thượng Nhân.

Đến đời Minh (1368 – 1644 sau công nguyên), bước đầu ra đời các tác phẩm viết về cây cảnh. Văn Chấn Hưởng viết trong “Trường vật chí – chậu ngoạn”: “Trong thú chơi cây cảnh, cây cảnh đặt trên bàn được xếp hàng đầu, thứ hai là loại cây cảnh đặt ở sân và nhà thủy tạ”. Trong “Khảo bàn dư sự Ỵ Bồn ngoạn thiên”, Đồ Long đã mô tả cực kỳ sống động tư thái tạo hình cây cảnh cây tùng, đồng thời đối chiếu so với những nguyên lý trong hội họa: “Loài cây đẹp xưa nhất như cây tùng Thiên mục, cao chưa đầy thước, thân như cánh tay, lá nhỏ kết thành chùm, tóm lại là dạng nghiêng lệch của Mã Viễn, nắm lấy đỉnh lộ ra của Quách Yến, chất lớp hơi ngửa của Lưu Tùng Niên, kéo lệch mái hiên lên trên cao của Thịnh Tử Chiêu v…” Trong “Nam thôn tùy bút” Lưu Đình Kiệt viết: “Chu Tam người thành thị lựa chọn cây tùng để cắt tỉa, cây cao chưa đầy thước, mà nét đẹp lạ lùng, có thế giống như con rồng có sừng dài trăm thước, phải chăm sóc hàng chục năm mới thành, hoặc cây hơn trăm tuổi đem trồng trong cái ang, cho thêm đá trắng vào, đặt ở phía trên bàn hay ghế”.

Đây chính là bức tranh “núi xuân trong lành” của họa sĩ Mã Uyển thời nhà Nguyễn

Sang đời Thanh (1644 – 1911), nghệ thuật cây cảnh đã có bước phát triển, tạo thành các hình thức mới đa dạng và phong phú, đồng thời chia một số loại cây cỏ cây cảnh thành “tứ đại gia”, “thất hiền”, “thập bát học sĩ”, và “hoa thảo tứ nhã”. “Tứ đại gia” là: kim tước, hoàng dương, nghênh xuân, nhung châm bách. “Thất hiền” là: tùng Hoàng sơn, bách Anh lạc, cây du, cây phong, đông thanh, ngân hạnh, tước mai. “Thập bát học sĩ” là: bách, đào, hổ thích, cát khánh, cẩu kỷ, đỗ quyên, thúy bách, mộc qua, lạp mai, thiên trúc, sơn trà, tùng la hán, hải đường tây phủ, trúc đuôi phụng, tử vi, thạch lựu, lục nguyệt tuyết, hoa dành dành. “Hoa thảo tứ nhã” là: lan, cúc, thủy tiên, xương bồ.

Cây cảnh bắt nguồn từ tự nhiên nhưng cao hơn tự nhiên. Nhưng phong cảnh đẹp trong tự nhiên là nguồn suối vô tận cho sự phát minh cây cảnh. Trong ảnh là thắng cảnh Hoàng Sơn

Trần Ngô Tử đã dành trọn chương “Phương thức trồng cây trong chậu để tạo cảnh” trong sách “Hoa cảnh” để nói về đặc tính và kinh nghiệm tạo chậu cây cảnh: “Gần đây xuất hiện họa ý mô phỏng vân lâm sơn thụ (mây, rừng, núi, cây), sử dụng chậu đá trắng dài và lớn hoặc chậu cát đỏ, lấy cây bách, quả tròn hoặc cây phong, cây du hoặc hổ thích, hoàng dương, mai trang bé nhất… chọn lấy hơn 10 loại, nhìn dáng của chính nó nhỏ, độ cao thấp sai kém không nhiều, tựa núi dựa đá mà trồng. Hoặc sử dụng đá trắng Côn Sơn, hoặc sử dụng đá xanh Quảng Đông, tùy ý chồng chất lên thành cảnh đẹp núi rừng, đặt vài chậu ở mái hiên cao phía trước phòng đọc sách, thật là một tặng phẩm đẹp lòng người”. Lại nói: “Nếu cây trồng trong chậu đã lâu, cành khô mọc tự phát, phải sửa cành rửa chậu. Phải sử dụng sợi cọ thật nhỏ buộc lại, lâu năm tính vững, tự tiễn đưa cái xưa vậy. Phàm chậu hoa đặt trên đá, cách hoàn hảo nhất là nên có rêu”. Trong đây đã có biện pháp cấu tứ tạo cảnh, lại có kỹ xảo gia công chế tác và biện pháp chăm sóc.

Cây cảnh luôn là nguồn tài liệu nguồn camr hứng hội họa cho những họa sĩ. Hội họa chuyên mô tả cây cảnh, chậu tài được gọi là “Thanh cung đồ” hoặc “Bấc cổ đồ”. Đây chính là tác phẩm của Khổng Tuyên thời nay

Cuối đời Thanh, do bị chủ nghĩa đế quốc xâm lược và nội chiến, chiến tranh nối dài khiến nghề cây cảnh dần bị suy thoái.

Sau khi nước Trung Quốc mới được hình thành, nhà nước đã có chính sách bảo hộ và phát triển những di sản văn hóa, việc này đã thổi một sức sống mới cho nghệ thuật cây cảnh từ đấy kế thừa, phát huy phát minh bộ môn nghệ thuật lâu đời này. Thông qua những hoạt động giao lưu nghệ thuật và triển lãm trong và ngoài nước, những cơ quan, xí nghiệp, trường học, thậm chí những gia đình cũng đã hình thành phong trào trồng cây cảnh, nghệ thuật cây cảnh đã bước vào giai đoạn “trăm hoa đua nở, trăm nhà đua tiếng”.