Cây Phật thủ

Danh pháp 3 phần: Citrus medica var. sarcodactylus

Họ phụ: cam quýt (Auntoideae)

Chi phụ: cam quýt chanh bưởi (Citrus

Loài: chanh yên (Medica)

Phật thủ nguyên sản ở vùng ấn Độ nhiệt đới châu Á. Nếu được tỉa cành, hái ngọn, chăm sóc Phật thủ sẽ thành một trong các loại quả cảnh xanh đẹp. Cây Phật thủ đòi hỏi nhiệt độ tương đối cao, ánh sáng đầy đủ, thông gió, đất hơi chua pha cát nhiều bùn.

Ý nghĩa tâm linh của quả Phật thủ

Đối với người Á Đông, quả Phật thủ biểu trưng cho sự may mắn, cát tường, là lễ vật quý báu và linh thiêng để cúng dâng Phật, gia tiên, thần thánh trong các dịp lễ Tết.

Trái Phật thủ có hình dạng đặc biệt, kì lạ mà dường như không ở một trong các loại quả nào có được. Phật thủ giống như một bàn tay với nhiều ngón tay thuôn dài và do đó được ví như bàn tay của Phật. Theo truyền thuyết Trung Quốc xưa, quả Phật thủ là hiện thân của bàn tay công chúa Diệu Thiện, con gái của vua Diệu Trang Vương. Công chúa đã sử dụng chính hai con mắt và hai cánh tay của bản thân để để làm thuốc trị bệnh cho vua c hecta. Về sau trong nồi thuốc còn sót lại một bàn tay của công chúa, thái y liền mang ra vườn và từ bàn tay đó mọc lên cây Phật thủ.

Quả Phật thủ – loại trái cây không thể không có trên bàn thờ tổ tiên những dịp lễ, Tết

Quả Phật thủ có màu vàng ngà, mùi mùi thơm ngát và luôn được bày trang trọng ở giữa mâm ngũ quả như hội tụ mọi tinh hoa, phước lành mang lại nhiều điều may mắn đến cho mọi người.

Miêu tả sơ bộ về cây Phật thủ

– Thân, cành: Cây Phật thủ thuộc loại thân gỗ, dạng bán bụi; cây cao khoảng 1 – 2,5m, phân cành nhiều, cành mềm, mọc ngang là phía trên mặt đất, từ gốc đến ngọn; trên thân có rất nhiều gai ngắn, nhọn.

Cây Phật thủ

– Rễ: Phật thủ có bộ rễ chùm, rễ chỉ ăn sâu từ 40-50 centimét, do đó khi chọn đất trồng lưu ý chọn loại đất cát pha giàu chất dinh dưỡng, khả năng thoát nước tốt.

– Lá: Lá Phật thủ hình trứng hay hình O-van lớn trung bình (khoảng 5 – 10 centimét ), mép lá có rất nhiều răng cưa nhỏ, không có eo lá; Lá non có màu tím hồng (màu của sắc tố antoxian ); mặt phiến lá có rất nhiều túi tinh dầu nhỏ, có hương thơm đặc thù.

Lá cây Phật thủ

Phật thủ dễ bị rụng lá, nếu sớm rụng hơn một nửa, sẽ gây tác động rõ ràng đến công dụng quang hợp, ảnh hưởng nhiều đến ra bông kết quả, giữ được lá là giữ được quả.

Giải pháp giữ lá là phải kịp lúc tỉa bớt chồi ngọn; chồi mùa thu chỉ giữ lại một ít ngọn để sang năm cho trái, còn lại phải cắt hết.

– Hoa: Cây Phật thủ đặc điểm kể cả hai hoa đơn và lưỡng tính. Hoa Phật thủ mọc thành từng chùm, 5 cánh màu trắng hoặc màu tím, cuống hoa, bầu nhụy, chỉ nhị, cánh hoa có rất nhiều túi dầu tinh nhỏ có thể quan sát thấy bằng mắt thường. Hoa cái thường có nụ ngắn khỏe mạnh, hoa đực thường có nụ dài trông yếu ớt hơn, hoa đơn tính hoặc hoa đực thường không có phấn hoa, hoặc không có noãn, có giống bị bất dục đực cả 2, nuốm nhụy thường không có Necta để hỗ trợ cho hạt phấn nảy mầm. Do đó hoa Phật thủ cực kỳ nhiều, nhưng khả năng đậu trái cực kỳ thấp. Một cây Phật thủ có thể có hàng vài chục nghìn hoa, nhưng chỉ đậu được 6-8 quả. Hoa đơn tính hoặc hoa đực thường không đỗ nhưng có thể được chọn và sấy khô để để làm thuốc hoặc trà.

Hoa Phật thủ

Mỗi năm tháng 3 Phật thủ bước đầu ra hoa, đậu trái vào mùa thu. Nói chung tháng 3 – 4 Phật thủ ra bông đực cực kỳ ít quả, nếu để lấy quả đợt này, quả sẽ kém, méo mó. Hoa tháng 5 cho dù nhiều các vẫn là hoa đực, tỷ lệ cho trái không cao, quả nhỏ, chín sớm dễ rụng; tháng 6 – 7 hoa thưa, nhưng hoa cái nhiều, tỷ lệ cho trái cao, Phật thủ lớn, bóng, màu đẹp. Trước lập thu hoa không nhiều nhưng tỷ lê hoa cao, quả lớn. Sau lập thu do thời gian sinh trưởng dài, dáng quả xấu. Từ đấy ta có thể thấy giai đoạn giữ hoa lấy quả nên vào tháng 6 đến lập thu là tối ưu.

– Trái (quả): Quả Phật thủ có hình tay phật, có thể có từ 11- 22 “ngón”, là các tâm bì, còn gọi là tử phòng – là các múi quả ở những loài cam quýt khác. Có giống “những ngón” sắp xếp giống hình tay phật xòe ra, có giống có hình bàn tay phật nắm lại. Quả Phật thủ có thể lớn như quả bưởi, nhưng cũng có giống nhiều quả thì quả nhỏ giống như hình bàn tay vàng của tượng phật. Ruột quả Phật thủ không có múi, và thịt quả chỉ có chứa đầy một chất trắng xốp gọi là Albedor, thành phần gồm nước, đường, vitamin và những chất khoáng. Trái khi nhỏ có màu xanh đậm, trái trưởng thành màu
vàng chanh, khi chín có màu vàng tươi, vỏ dầy chứa đựng nhiều túi dầu tinh thơm và dễ bảo quản.

Trái (quả) Phật thủ

Hoa trái ra vào mùa xuân là chính vụ và trái chín vào cuối mùa hè, từ khi đậu quả đến khi chín khoảng 4~5 tháng. Bên cạnh đó vụ nghịch là làm cây ra bông dịp tháng 6 hoặc tháng 7 và chín vào dịp cuối năm. Với vụ thuận mùa xuân trái có ngón dài tay, ngón lớn và thưa ngón hơn khác với vụ nghịch trái thường nhiều ngón, ngón nhỏ có hình dáng giống như một bông hoa cúc. Nhưng nếu cho ra bông muộn quá, vỏ của quả có thể vẫn còn màu xanh khi tết đến xuân về. Vỏ của quả cũng có thể xẫm màu hơn nếu ra bông kết quả vào vụ xuận sớm. Dựa theo từng vùng miền mà có thể điều khiển cho ra bông và đậu trái vào một thời gian phù hợp trong năm.

Đòi hỏi ngoại cảnh của cây Phật thủ

– Nhiệt độ, ẩm độ: Phật thủ không có khả năng chịu rét. Nhiệt độ phù hợp là 22^oC. Lượng nước tưới phải dựa trên mùa, khi nhiệt độ thấp 3 – 4 ngày tưới 1 lần. Mùa hè nhiệt độ cao, lượng nước được bốc hơi nhiều hàng ngày tưới 1 lần, không tưới nước vào buổi trưa, cần lưu ý tưới mặt đất để hạ nhiệt độ, mùa mưa phùn cần lưu ý thoát nước. Khi không khí khô có thể tạo vào chậu và khu vực chung quanh, để dưỡng ẩm. Mùa đông phải khống chế lượng tưới nước, giữ cho chậu ẩm vừa, nếu phát hiện đất chậu khô nên chia nhỏ ra rất nhiều lần tưới lượng tưới ít hạn chế tưới qua đẫm nước. Vào mùa đông cây Phật thủ không ưa nhiệt độ quá cao, tránh để gió lạnh thổi vào cây.

– Ánh sáng: Phật thủ thích sáng, nên phải để dưới ánh sáng trực xạ.

– Đòi hỏi về đất đai: Phật thủ ưa đất chua pH 5,5 – 6,5/ Các khu vực đất chua có thể trộn thêm xỉ lò, tưới nước để hạ thành phần kiềm. Bên cạnh đó còn có thể tưới thêm FeSO₄ để thay đổi trị số pH của đất. Cây Phật thủ ưa đất pha cát màu mỡ, nếu là đất màu thì tiên quyết phải pha thêm cát cây mới sống được.

Cây chỉ có tuổi thọ nhiều nhất 5 – 6 năm do đất trồng Phật thủ sau thời này thường bị “đắng”, người trồng Phật thủ phải chuyển sang khu vực đất khác, đất đã trồng Phật thủ phải cải tạo bằng việc tồng cây họ đậu khoảng 5 năm mới có thể quay lại trồng. Người trồng Phật thủ luôn trồng và chăm bón gối vụ trên khu vực đất mới khi vườn Phật thủ được 2 năm.

Giá trị của cây Phật thủ

Trồng cây Phật thủ góp thêm phần thay đổi cơ cấu cây trồng, gia tăng thu nhập cho người dân. Phật thủ là một trong các loại cây nổi bật là, bởi ngoài giá trị kinh tế, còn mang nhiều ý nghĩa tâm linh, đem lại an lành, phúc lộc cho mọi nhà.

Cây, lá, quả Phật thủ đều có thể dùng vào nhiều mục đích khác nhau: Quả sử dụng để bài trí, làm mứt, trưng bày cất tinh dầu để sử dụng trong công nghiệp mỹ phẩm và thực phẩm, hương liệu cho thuốc lá thượng hạng, hương liệu chè và nước hoa. Quả, rễ cây được sử dụng trong những vị thuốc dân gian từ thời cực kỳ rất lâu rồi cho tới hiện nay ở cả phương Tây và phương Đông, nhất là những nước châu Á: Trung quốc, Nhật Bản và Việt Nam.

Theo Đông y, Phật thủ vị cay, đắng, chua, tính ấm, có công dụng điều hòa khí và trung tiêu, thư can, chống nôn, thường hay được sử dụng chữa trị những chứng can vị không điều hòa, khí trệ, dạ dầy đau, khó chịu trong ngực bụng, kém ăn, nôn mửa…

Trong lâm sàng, Đông y thường sử dụng Phật thủ kết hợp với thanh bì, xuyến luyện tử để chữa can khí uất kết dẫn tới đau vùng dạ dầy ; kết hợp với trúc như, hoàng cầm trị nôn mửa khi thai nghén; kết hợp với giáng hương, trầm hương, kê nội kim chữa chứng nôn ợ, làm dễ tiêu, điều hòa chức năng dạ dầy

Y học tân tiến qua nghiên cứu đã cho biết, Phật thủ chứa đựng nhiều vitamin C, đường, a-xit hữu cơ, dầu chanh, glu-cô-xít, sử dụng để làm thuốc thơm điều hòa khí, bồi bổ dạ dầy, có công hiệu hạ đau, hòa khí, làm dễ tiêu, tan đờm, khỏe tì vị, hạ ho, giúp dễ chịu trong ngực, trị nôn, giã rượu… Bên cạnh đó, hoa Phật thủ cũng là bài thuốc Đông y cực kỳ tốt, tính ấm, vị hơi đắng, có công dụng lợi tì vị, chữa nôn và những chứng bệnh như quả Phật thủ.

Một vườn Phật thủ xanh mướt, sai quả ở xã Đắc Sở, huyện Hoài Đức, Hà Nội