Cây dứa (thơm)

Tên khoa học: Ananas comosus

Dứa (thơm) thuộc chi dứa: Ananas

Họ dứa: Bromeliaceae

Được biết tới nhiều nhất là một loài Ananas comosus, là dứa (thơm) cho trái ăn được.

Nguồn gốc: dứa (thơm) là loại cây ăn trái nhiệt đới, nguồn gốc ở Nam Mỹ (Brazil, Achentina, Paragoay. Ngày nay trên toàn cầu, cây dứa (thơm) được canh tác đa số những nước nhiệt đới và một vài nước á nhiệt đới có mùa sông tương đối ẩm như đảo Hawai, Đài Loan. Dứa (thơm) có thể trồng tới vĩ tuyến 38^o bắc, trong đó những nước Châu Á chiếm trên 60% sản lượng dứa (thơm) cả thế giới. Những nước trồng nhiều là Philippines, Thái Lan, Malaysia, Hawai, Brazil, Mêhicô, Cuba, Úc, Nam phi.

Những giống dứa (thơm) và khu vực trồng cây tại Việt Nam

Dứa được phân thành ba nhóm chính: Nhóm hoàng hậu (Queen), nhóm Cayen (Cayenne), nhóm dứa Tây Ban Nha (Spanish).

– Nhóm dứa hoàng hậu (Queen).

Dứa thuộc nhóm này có khối lượng và độ lớn bình quân từ 500 – 900gram, bản lá hẹp, cứng, nhiều gai ở mép lá, mặt trong của phiến lá có vân trắng chạy song song theo rất nhiều lá. Hoa có màu xanh hồng, mắt quả lồi, chịu vận chuyển, thịt quả màu vàng đậm, thơm đặc thù, vị ngọt.

Đây chính là nhóm dứa có chất lượng cao nhất đang được canh tác phổ biến ở nước ta và đại diện là những giống: dứa hoa, dứa tây, dứa Vitoria, khóm.

Dứa (thơm) Queen

– Nhóm dứa Cayen (hay Smooth Cayenne)

Dứa này thuộc nhóm có khối lượng trung bình 1,5 – 2,0 kilogam /quả. Lá màu xanh đậm, dài, dầy, không có gai hoặc cực kỳ ít gai ở gốc hay chóp lá. Hoa tự có màu hồng, hơi đỏ, quả thường có hình trụ (hình quả trứng), mắt quả lớn, hố mắt nông. Chín dần, khi chín màu vàng chuyển dần từ cuống tới chóp quả.

Dứa (thơm) Cayen

Đại diện là những giống: Chân Mộng, Đức Trọng, Trung Quốc, Thái Lan, Cayen có gai, Mehico.

Loại này tuy chất lượng không cao lắm nhưng được canh tác nhiều để chế biến do quả lớn dễ cơ giới hoá, cho hiệu quả kinh tế. Dựa trên đặc tính của từng nhóm dứa ta thấy nhóm dứa Cayen phù hợp nhất cho việc sản xuất công nghiệp mặt hàng dứa như đồ hộp, nước dứa, xirô dứa.

Giống Cayen nhạy cảm với rất đa số loài côn trùng gây bệnh (sâu đục quả, nhện đỏ…) và bệnh (, tuyến trùng, thối trái, thối lõi, thối gốc…). Tuy vậy, nó được coi là có thể chịu được nấm Phytophthora sp. và đề kháng với sự gây thiệt hại trái do vi khuẩn Erwinia chrysanthemi Burkbolder.

– Nhóm dứa Tây Ban Nha (Spanish hay Red Spanish)

Nhóm dứa này có khối lượng trung bình 700 – 1000gram. Lá mềm, mép lá cong ngả nhiều về phía lưng, mật độ gai phân bổ không đồng đều trên mép lá. Hoa tự có màu đỏ nhạt, Khi chín vỏ của quả có màu đỏ xẫm, hố mắt sâu, thịt quả vàng, phớt nắng, vị chua, nhiều xơ.

Đại diện là những giống: dứa ta, dứa mật, thơm. Dứa này có chất lượng kém nhất.

Dứa (thơm) ta Ananas comosus var spanish

Dứa (thơm) Ananas red spanish

Với tổng sản lượng đạt 20 triệu tấn/năm. Tại Việt Nam, dứa được canh tác khắp từ Bắc đến Nam, ở trên diện tích khoảng 40.000 hecta, sản lượng trên 500.000 tấn/năm, trong đó 90% diện tích tập trung ở phía Nam. Những tỉnh có diện tích trồng dứa lớn gồm Tiền Giang (14/8000 ha), Kiên Giang (10/000ha), Hậu Giang (gần 1/600 ha), Long An (1/000 ha), Thanh Hóa (từ 3/789 ha (2005) xuống 1/910 ha (2011)), Ninh Bình (3000ha)… Cho dù giá trị dinh dưỡng của dứa cực kì quan trọng đối với con người nhưng chất lượng cũng như giá trị kinh tế dứa đem lại cho người trồng chưa cao.

Miêu tả sơ bộ về cây dứa (thơm)

– Thân cây dứa (thơm): Cây đã phát triển hoàn chỉnh thân cao khoảng 1 – 1,2m có dạng con cừu đáy bẹt, đường kính tán rộng 1,3 – 1,5m. Bóc lá ra có thân nằm phía bên trong dài khoảng 20 – 30 centimét với phần gần ngọn thân bự nhất có đường kính 5,5 – 6,5 centimét, cuối thân rộng 2 – 3,5 centimét. Phần thân trên thường cong, phần thân dưới có thể cong nếu chồi đem trồng là chồi cuống hay chồi thân và thẳng nếu chồi đem trồng là chồi ngọn

Thân cây dứa (thơm)

Trên thân có chia nhiều lóng và đốt. Ở đốt thân có mang các mầm ngủ. Những lóng từ phần ở giữa thân dài khoảng 1 – 10 centimét dựa theo giống, trong điều kiện môi trường…. Những lóng từ phần ở giữa thân trở lên dài hơn những lóng ở phía dưới. Phía bên
trong thân dứa (thơm) chia làm 2 phần là phần vỏ và trung trụ. Nơi tiếp giáp giữa vỏ và trung trụ có một hệ thống mạch cực kỳ mỏng, đa phần gồm những tế bào gỗ và những tế bào libe. Mô mạch không thường xuyên, bị thủng nhiều chổ, qua đó những bó mạch chạy dài đến lá. Chính hệ thống mạch này đã sinh ra các rễ phụ mọc ra trên thân. Trung trụ gồm một khối tế bào nhu mô có rất nhiều hạt tinh bột và tinh thể, trong đó những bó mạch xếp thành vòng xoắn ốc xuyên qua nhau làm thành một mạng lưới cực kỳ phức tạp.

– Lá cây dứa (thơm): Số lá trên cây thay đổi dựa theo giống canh tác. Lá được xếp theo hình xoắn ốc, lá non ở giữa là già ở ngoài cùng. Hình dáng lá thay đổi dựa theo vị trí của chúng trên thân, tức theo tuổi lá.

Những đặc tính chung của lá dứa (thơm):

Lá cây dứa (thơm)

+ Tầng mao bộ: bao phía bên ngoài lá giống như một lớp sáp mòng trắng, mặt dưới lá có rất nhiều hơn mặt trên.

+ Tầng tế bào có chứa nước: nằm ở phần ở giữa lá, gồm một vài tế bào hình cột bên dưới lớp biểu bì. Tầng tế bào này giúp lá trữ nước khi khô hạn

+ Bó sợi ở lá: nằm giữa lá, bao quanh bởi những mạch libe và gỗ. Tế bào sợi dài, chắc, có thể sủ dụng lấy sợi dệt vải

– Chồi dứa (thơm): Cây dứa (thơm) có một số loại chồi như sau:

Chồi dứa (thơm)

+ Chồi thân: Mọc ra từ mầm ngủ trên thân, thường hay xuất hiện sau khi cây mẹ đã ra bông, có 1 – 2 chồi. Chồi lớn, khỏe, ít lá, lá cứng, tán chồi gọn. Gốc chồi dẹp, hơi cong. Chồi thân sử dụng để thay thế cây mẹ ở mùa gốc. Trồng chồi thân mau thu hoạch, khoảng 12 tháng.

+ Chồi cuống: Mọc ra từ mầm ngủ trên cuống trái, ngay sát dưới đáy trái, hình dáng hơi giống chồi thân nhưng nhỏ hơn, góc chồi cong, phồng to. Trong sản xuất thường sử dụng loại chồi này vì số lượng nhiều.

– Rễ cây dứa (thơm): Krauss chia rễ thành 3 nhóm:

Rễ cây dứa (thơm)

+ Rễ sơ cấp: phát sinh từ phôi của hột, chỉ thấy được khi trồng dứa (thơm) bằng hột

+ Rễ phụ: là rễ quan trọng nhất của cây, mọc trên thân, phát sinh từ hệ thống mạch giữa vỏ và trung trụ.

– Hoa cây dứa (thơm):

Hoa dứa (thơm)

Dứa (thơm) có hoa lưỡng tính, hoa gồm có 1 lá bắc, 3 lá đài mập, 3 cánh hoa có màu tím nối liền thành một ống, 6 nhị đực và 1 vòi nhụy cái. Bầu noãn chia làm 3 ngăn với vách ngăn dày. Ở trên trái hoa xếp theo 2 vòng xoắn ốc. Vòng xoắn theo chiều dốc nhiều có chứa 8 – 10 hàng, chiều dốc ít có chứa khoảng 11 – 13 hàng. Hoa thường nở buổi sáng, khoảng 5 – 10 hoa hàng ngày nên mất 15 – 20 ngày lúc mới nở hết hoa trên trái.

– Trái dứa (thơm):

Trái cây dứa (thơm)

Trái dứa (thơm) là một loài trái kép gồm nhiều trái con (100 – 200 trái con hay hoa). Sau khi tiến hành thụ phấn, những hoa, nhị đực và vòi nhụy cái tàn héo đi. Gốc lá bắc mập ra, cong úp lên che những lá đài. Những lá đài trở thành có thịt và hợp lại hình thành núm, khi trái gần chín chúng dẹp xuống trở nên “mắt” của trái. Những trái con dính vào một trục phát hoa gọi là cùi của trái, cùi dứa (thơm) nối dài ra phía bên ngoài gọi là cuốn trái

Thành phần hoá học (dinh dưỡng) trong trái dứa (thơm)

Nước 75,7%, protid 0,68%, lipid 0,06%, glucid 18,4% (saccharose 12,43%, glucose 3,21%), chất chiết xuất 4,35%, cellulose 0,57%, tro 1,24%. Còn có acid citric, acid malic và những vitamin A, B, C. Trong quả thường có một chất men tiêu hoá là bromelin có thể thuỷ phân trong vài phút một lượng protein ấn bằng 1000 lần trọng lượng của chính nó và so sánh được với pepsin và papain. Bên cạnh đó còn có iod, magnesium, mangan, kalium, calcium, phosphor, sắt, lưu huỳnh.

Trái dứa (thơm) trong ngành y

+ Tính vị, công dụng: trái dứa (thơm) có vị chua ngọt, tính bình, có công dụng giải khát, sinh tân dịch, giúp tiêu hoá; nước dứa (thơm) nhuận tràng, tiêu tích trệ. Nõn dứa (thơm) thanh nhiệt giải độc; rễ dứa (thơm) lợi tiểu. Dịch ép lá và quả chưa chín có công dụng nhuận tràng và tẩy.

+ Tác dụng, chỉ định và kết hợp: Được chỉ định sử dụng trong những trường hợp: thiếu máu, giúp sự phát triển, dưỡng sức, thiếu dưỡng chất, trong chứng khó tiêu, khi bị ngộ độc, trong những bệnh xơ cứng động mạch, viêm khớp, thống phong và sỏi, trong chứng béo phì. Bromelin được sử dụng trị bệnh rối loạn tiêu hoá dạ dầy – ruột, sử dụng để làm thuốc tiêu viêm, hạ phù, trị những vết thương, vết bỏng cho mau lành sẹo. Dứa (thơm) còn là nguyên vật liệu chiết bromelin, có rất nhiều trong thân dứa (thơm) (phần lõi trắng của chồi), trong quả (ở vỏ dứa (thơm) có rất nhiều hơn trong dịch chiết quả. Thường sử dụng quả chín để ăn tươi hoặc ép lấy nước uống hoặc sử dụng bromelin.