Các trường phái và phong cách cây cảnh

1/ Các trường phái và phong cách

Lãnh thổ Trung Quốc rộng lớn, vì điều kiện địa lý và khí hậu khác nhau giữa hai nam bộ Bắc, nên những tài nguyên về thực vật, nước, đá và không chỉ phong phú, mà còn có rất nhiều chủng loại và thói quen sinh trưởng của chúng cũng khác nhau. Trong suốt sự hình thành và phát triển lâu dài, nghệ thuật cây cảnh chịu tác động của các phong tục tập quán cũng như quan niệm văn hóa của những khu vực khác nhau, từ đấy dần tạo thành các trường phái và phong cách khác nhau trong nghệ thuật cây cảnh.

1/1 Cây cảnh của Tô phái

Cây cảnh Tô phái là trường phái cây cảnh lấy tên của Tô Châu tỉnh Giang Tô. Trường phái này bao gồm những địa phương như Tô Châu, Vô Tích, Thường Thục, Thường Châu…, trong đó Tô Châu là trung tâm. Tô Châu được xây dựng từ đời Ngô Việt thời Xuân Thu, là thành phố văn hóa lịch sử nổi tiếng Trung Quốc. Kiến trúc lâm viên cổ điển Tô Châu nổi tiếng khắp trong và ngoài nước, “Ngô môn họa phái” thời Minh gây ảnh hưởng rất rộng lớn đến sự phát minh nghệ thuật cây cảnh Tô Châu. Chậu cát đỏ được sản xuất ở Nghi Hưng cách Tô Châu không xa đã tạo cơ hội cho việc chế tạo cây cảnh và chậu non bộ thường chú trọng đến biện pháp dấu hiệu thi tình họa ý.

Cây lang du kiểu thân khô, tác giả là Chu Tử An người Tô Châu

Hình thức thường hay gặp của cây cảnh Tô phái là tạo hình quấn “lục đài tam thác nhất đỉnh” (sáu bục, ba đệm, một đỉnh), cực kỳ công phu, do quá gia công nên mất đi nét đẹp tự nhiên. Mấy năm gần đây, cây cảnh Tô phái dần thoát khỏi kỹ thuật tạo hình truyền thống, nay đa phần sử dụng thủ thuật cắt tỉa, còn quấn là phụ, thủ thuật này đặc sắc ở chỗ là cực kỳ tao nhã và cổ điển.

Nguyên vật liệu cây cảnh Tô phái thường dùng là: cây lang du, phong tam giác, hoa mai, tử đằng, tước mai, thạch lựu, tùng bách… quá gia công nên mất đi nét đẹp tự nhiên. Mấy năm gần đây, cây cảnh Tô phái dần thoát khỏi kỹ thuật tạo hình truyền thống, nay đa phần sử dụng thủ thuật cắt tỉa, còn quấn là phụ, thủ thuật này đặc sắc ở chỗ là cực kỳ tao nhã và cổ điển.

Nguyên vật liệu cây cảnh Tô phái thường dùng là: cây lang du, phong tam giác, hoa mai, tử đằng, tước mai, thạch lựu, tùng bách…

1/2 Cây cảnh Dương phái

Cây cảnh Dương phái là loại cây cảnh nghệ thuật lấy tên thành phố Dương Châu. Trường phái này bao gồm những địa phương Dương Châu, Thái Hưng, Diêm Thành, Cao Bưu, Thái Châu…, trong đó Dương Châu là trung tâm. Ngay từ thời trước, Dương Châu đã có nền kinh tế phồn thịnh, văn hóa phát triển, trong lịch sử đã có cực kỳ nhiều thi nhân họa sĩ đến đây. Chẳng hạn như “Dương Châu họa phái” đời Thanh mà đại biểu là “Dương Châu bát quái” của Thạch Đào Hòa, đã đóng vai trò quan trọng đối với sự phát triển của nghệ thuật cây cảnh Dương Châu. Cây cảnh Dương Châu được tạo thành tương đối sớm, tương truyền là khởi đầu từ đời Tùy Đường, đến thời Nguyên Minh thì dùng thủ thuật tạo hình bằng dây quấn, thủ thuật này cực kỳ phổ biến vào thời nhà Thanh. Người ta bắt đầu tạo hình khi ở giai đoạn cây con tùy theo nguyên lý “chi vô thốn thức” (cành không có chỗ nào thẳng) của tranh Trung Quốc, sử dụng các sợi cọ quấn những cành cây thành những “đám mây” cực kỳ mỏng, chỗ dày nhất một tấc có đến ba “đám”, cắt quấn cành lá và sắp xếp chúng thành các hàng song song cùng nhau, lá cây nằm ngang và hướng ngửa lên phía trên, trông giống như các đám mây, hình thành tầng lớp trên dưới rõ ràng, ngay thẳng bằng phẳng, giầu tính kỹ xảo tinh tế của nét đẹp trang sức. Các loài cây thông thường hay gặp là tùng, mai, cây du, hoàng dương….

Cây Hoàng Dương kiếu đám mây. Đây chính là một trong các đặc sắc của cây cảnh Dương phái, biểu thị sự tinh xảo và lạ lẫm trong sàng tạo cây cảnh. Tác giả là Vạn Cận Đường người Dương Châu

Bên cạnh đó, còn có kiểu “du long” (rồng bơi), thế cây con như con rồng đang bơi, thân chính của cây được uốn theo hình xoáy trôn ốc mà biến hóa khôn lường, đem lại cảm giác thẩm mỹ về nét đẹp của đường cong; còn có kiểu “đề căn” (rễ hất), gốc cây mỗi năm được đưa lên phía trên, tạp thành thế rồng lượn hổ ngồi; còn có kiểu “ngập đáp” (những nốt sần), khiến cho phần gốc chính hình thành nốt chết hoặc quấn một vòng tròn thành nốt… Đặc tính của nghệ thuật cây cảnh Dương phái là chặt chẽ nhưng không hề kém phần biến hóa, thanh tú mà dường như không mất vẻ hùng vĩ.

1/3 Cây cảnh Lĩnh Nam phái

Đây chính là trường phái cây cảnh lấy tên của vùng Lĩnh Nam Trung Quốc, phái này lấy Quảng Châu làm trung tâm, bao gồm Quảng Đông và Quảng Tây. Lĩnh Nam là vùng á nhiệt đới, cả năm thời tiết ôn hòa, lượng mưa dồi dào, chủng loại cây phong phú, sinh trưởng tốt tươi. Quảng Châu có lịch sử lâu đời, là cửa lớn phía nam Trung Quốc, kinh tế chính trị đều tương đối phát triển, vốn có tên là “hoa thành” (thành phố hoa). Cây cảnh Lĩnh Nam đã phổ biến từ đời Thanh, đến thập kỷ 30 của thế kỷ 19, do tác động của họa phái Lĩnh Nam, cây cảnh Lĩnh Nam đã hấp thụ biện pháp uốn cành, phát minh ra kỹ thuật “giữ cành cắt thân”, tạo ra phong kỹ thuật tự nhiên, cứng cáp, phóng khoáng đặc biệt, mở ra một cảnh giới mới, sáng lập ra cây cảnh phái Lĩnh Nam hiện nay.

Trong tranh là tác phẩm của cây cảnh phái Lĩnh Nam, trong Hùng Hồn khỏe mạnh, thưa rậm cân đối. Loại cây được canh tác là Cửu Li Hương, theo kiểu thân đôi

Kỹ thuật tạo hình cây cảnh Lĩnh Nam phái lấy tự nhiên làm chủ, sử dụng kỹ thuật cắt tỉa “giữ cành cắt thân”, hình thức không cần chậu nào cũng giống nhau. Biện pháp “giữ cành cắt thân”, nghĩa là khi cây đến một độ lớn ổn định, sẽ tiến hành xử lý cắt tỉa thân và cành, đồng thời lưu lại các nhánh cành có vị trí phù hợp, đợi các cành này lớn đến một độ ổn định, lại tiến hành xử lý cắt tỉa tiếp và tiếp tục lưu lại các cành phù hợp, sau vài năm cắt tỉa, những chỗ uốn của thân và cành trở thành cứng cáp, trông giống hình “sừng hươu”, “chân gà” trong tranh Trung Quốc. Hơn thế nữa rậm và thưa phải cân đối, cành lớn cần thưa ra, không trùng lặp nhau, càng nhỏ thì phải rậm rạp, như vậy trông cây cảnh mới um tùm. Kiểu đa phần của cây cảnh Lĩnh Nam phái có: kiểu đại thụ, kiểu thẳng đứng, kiểu tự nhiên… Đặc tính của chính nó là tự nhiên và cực kỳ phóng khoáng.

– Kiểu đại thụ: đa phần thể hiện các hình thức biểu hiện ra bên ngoài đại thụ của giới tự nhiên hoang dã, thân cây lớn, thẳng đứng, tán cây rậm rạp, cành cây thưa rậm cân đối, khí thế hùng vĩ, giống như đại thụ đứng chọc trời, khiến người ta cảm nhận như đó là hình ảnh thu nhỏ của tự nhiên bao la.

– Kiểu tự nhiên: đa phần thể hiện hình thức biểu hiện ra bên ngoài muôn hình muôn vẻ của cây cối trong tự nhiên, trải nhiều sương gió, có cái thú vị của tự nhiên hoang dã. Hình thức không cần thiết phải như nhau, mà lúc cương lúc nhu, hư thực cân đối, phóng khoáng tự nhiên.

– Kiểu thẳng đứng: ở kiểu này, thân cây mảnh và cao, phần nhiều là kiểu thân đôi, cành ít và ngắn, so le nhau. Cả thân cây thẳng đứng, cành lá tốt tươi đều đặn, có thế vươn thẳng tới trời cao. Cành lá trông thưa mà dường như không phân tán, tỷ lệ hợp lý, giản dị mà thanh tú, cao nhã và tràn đầy thi vị.

Loại cây mà cây cảnh thuộc trường phái Lĩnh Nam thường sử dụng là các loại cây có sức sống mãnh liệt, phù hợp với sự cắt tỉa như lang du, cửu lý hương, đa, trà Phúc Kiến, hoa tam giác, quất núi…

1/4 Cây cảnh Xuyên phái

Cây cảnh Xuyên phái là trường phái nghệ thuật cây cảnh lấy tên tỉnh Tứ Xuyên, bao gồm cây cảnh Xuyên Tây trong đó có những huyện Ôn Giang, Huyện Bìm, Sùng Khánh, Tân Đô mà Thành Đô là trung tâm và cây cảnh Xuyên Đông có Trùng Khánh là trung tâm.

Cây cảnh xuyên Tây coi trọng tả ý, tức các điểm nhấn truyền thần, còn cây cảnh Xuyên Đông thì coi trọng tả thực, mộc mạc mà hồn hậu; cả hai có tính chung lớn hơn tính riêng nên gọi chung là Xuyên phái. Thành Đô có lịch sử lâu đời, nước Thục thời Tam Quốc đã đóng đô ở đây, tại đây cũng còn giữ nhiều tác phẩm nổi tiếng của thi nhân và họa sĩ thuộc nhiều thời đại, việc này đã tạo điều kiện tốt đẹp cho sự phát triển và tác động của cây cảnh Xuyên phái.

Trong tranh là tác phẩm của cây cảnh Xuyên Phái, coi trọng tả ý, Thanh khiết cao sang. Loại cây được canh tác là Lục nguyệt tuyết, theo kiểu rễ trồi

Cây cảnh Xuyên phái thường ươm hạt dưới đất, đợi đến khi cây đã cơ bản có hình dạng mới đưa vào chậu và triển khai tạo hình. Biện pháp này có điểm mạnh là được đất được khí, nên cây sinh trưởng nhanh hơn ươm hạt trong chậu, đặc bieetj là các phôi cây đào được nơi sơn dã thì hiệu quả càng lớn.

Kỹ thuật tạo hình của nghệ thuật cây cảnh Xuyên phái đa số là theo các nguyên tắc truyền thống, khi tạo hình thân cây thông thường coi trọng những góc độ, các chỗ uốn theo phương hướng, nhưng thay đổi cũng lớn, chú trọng đến hiệu quả về hình khối. Biện pháp đa số là: uốn ngược, uốn đối mặt, rồng cuốn cột, uốn rủ cành.

– Uốn ngược: trồng nghiêng cây một góc 300 – 400 vào chậu, tiếp đến uốn ngược thân cây lại, hình thành khúc uốn thứ nhất, tiếp tục uốn ngang thân cây, hình thành khúc uốn thứ hai, tiếp đến hướng thân cây lên phía trên hình thành khúc uốn thứ ba, tiếp đó uốn thân cây ngược trở lại, hình thành khúc uốn thứ tư, sau cùng tạo đỉnh theo khúc uốn, sao cho đỉnh và gốc nằm phía trên một đường thẳng. Đặc tính của biện pháp tạo hình là có thể thưởng thức cây cảnh ở các góc độ khác nhau. Nhìn theo chính diện, có thể thấy khúc uốn thứ nhất và khúc uốn thứ hai, còn không thấy khúc uốn thứ ba đến khúc uốn thứ năm; nhìn hai bên, khúc uốn thứ nhất và thứ hai dần ẩn đi, khúc thứ ba đến thứ năm từ từ hiện ra.

Cây đa kiểu nhiều thân, tác giả là Hà Hoa Quốc người Truyền Châu Phúc Kiến. Cây đa thuộc loại cây xanh, cao lớn giản dị cành lá um tùm xanh tươi thân tạo ra nhiều rễ phụ rủ xuống

– Uốn đối mặt: uốn thân cây rất nhiều lần theo một mặt phẳng, phần trên uốn lớn, còn phần dưới uốn nhỏ, cành nhánh hai bên đối xứng cùng nhau. Nhìn theo chính diện, có thể thấy hiện ra tất cả thân cây, còn hai bên thân cây là từ 5-7 “mâm” cành đối xứng cùng nhau theo hàng ngang.

– Biện pháp “rồng cuốn cột”: còn được gọi là biện pháp rồng cuộn hoặc xoáy trôn ốc. Tức là sử dụng biện pháp “uốn, cuốn”, dần dần uốn thân cây từ gốc đến ngọn, uốn từ dưới lên phía trên, từ lớn đến nhỏ, thân cây được uốn thẳng từ dưới lên phía trên giống như hình rồng cuốn nên gọi là “rồng cuốn cột”.

Biện pháp rồng cuốn cột

– Biện pháp uốn rủ cành: thân cây được uốn thành một khúc uốn lớn, ở phần trên thuộc khúc uốn sử dụng biện pháp chiết cành rồi ghép vào cảnh rủ, ngọn của cành rủ xuống đáy chậu.

Kỹ thuật tạo hình của nghệ thuật cây cảnh Xuyên phái ngoài các loại hình theo nguyên tắc ra, còn có loại hình tự nhiên, cố gắng đạt đến sự hòa hợp giữa nét đẹp tự nhiên và nét đẹp nghệ thuật, còn có loại kết hợp với đá núi, giầu chất hoang dã. Về xử lý bộ rễ, thì chú trọng rễ trồi, đan xen nhau, thể hiện đặc tính uốn khúc nhiều tư thế, cứng cáp hùng vĩ.

Cây cảnh Xuyên phái ngoài các loại cây thông thường sử dụng như ngân hạnh, tùng la hán, uyển bách, còn dùng các loại cây vừa xem hoa vừa xem quả như sơn trà, quế hoa, hải đường, lục nguyệt tuyết, thạch lựu, kim thiền tử…

1/5 Cây cảnh Hải phái

Cây cảnh Hải phái là trường phái cây cảnh nghệ thuật Thượng Hải. Thượng Hải là thành phố lớn có nền kinh tế, văn hóa, giao thông phát triển, mấy chục năm gần đây, do cây cảnh Giang Tôm, An Huy, Tứ Xuyên, Quảng Đông… và bonsai Nhật Bản lần lượt truyền vào Thượng Hải, lại thêm tác động của phong cách hội họa của họa phái Thượng Hải, từ đấy cây cảnh Hải phái đã tự tạo cho mình một phong cách nghệ thuật tách biệt, nổi tiếng là cực kỳ tự nhiên, khỏe mạnh, tinh xảo, cương nhu cân đối.

Cây thông đenkiểu thân đôi, tác giả là Uông Di Đỉnh ở vườn thực vật Thượng Hải. Cây cảnh chịu tác động của biện pháp nghệ thuật của hội họa Trung Quốc, dưới hai thân cây “cao lớn chọc trời” một ông lão ngồi trên đá, dáng vẻ an nhàn. Cây cảnh giống như một bức “tùng phong cao sĩ đồ” ý cảnh cao xa, ý vị sâu xa.

Sự phát minh trong nghệ thuật cây cảnh Hải phái đã tiếp thu kỹ xảo của hội họa, cố gắng đạt đến chuẩn mực tự nhiên, không đòi hỏi chậu nào cũng như chậu nào, không chịu sự gò bó của bất cứ thể thức nào, mà tôn sùng tự nhiên. Trong suốt quá trình tạo chậu, dựa theo từng cây cảnh cụ thể mà tạo cho phù hợp, rồi từ từ gia công nghệ thuật, khiến cho cây cảnh vừa có hình, vừa có thần, đạt đến hiệu quả “tuy do nhân tác, uyển nhược thiên công”, nghĩa là tuy là do người làm ra, nhưng còn khéo hơn cả tạo hóa.

Kỹ thuật tạo hình của cây cảnh Hải phái đa số là sử dụng dây kẽm những cỡ để uốn cành. Khi hình dạng đã cơ bản hoàn tất, sẽ tiến hành xử lý cắt tỉa dần dần những cành nhánh, để tiến hành tạo hình dáng theo ý muốn. Sử dụng biện pháp tạo hình này, cành cây cong duỗi tự nhiên, có đường nét rõ rệt. Cành lá phân bổ không cần theo quy cách, hình thức biểu hiện ra bên ngoài tự nhiên, mộc mạc giản dị, phóng khoáng tự nhiên.

Cây cảnh Hải phái có tương đối nhiều kiểu, thường hay gặp có kiểu thân thẳng, kiểu thân nghiêng, kiểu dốc đứng, kiểu tựa đá, kiểu thân khô, kiểu rừng cây…

Các loài cây thông thường hay được sử dụng để tạo cây cảnh cũng cực kỳ phong phú, đa số là sử dụng các gốc cây được con người ươm trồng từ nhỏ hoặc là các gốc cây hoang dã như thông, tước mai, chân bách, cây du, cây phong, thông la hán, thông kim tiền, nghênh xuân, lục nguyệt tuyết, kim tước, táo chua, tử đằng…