Cây bưởi

Danh pháp 2 phần: Citrus maxima

Bưởi là một trong các loại quả thuộc chi Cam chanh, thông thường có màu xanh lục nhạt cho đến vàng khi chín, có múi dầy, tép xốp, có vị ngọt hoặc chua ngọt tùy loại. Bưởi có rất nhiều kích cỡ tùy giống, chẳng hạn bưởi Đoan Hùng chỉ có đường kính độ 15  centimét, trong khi bưởi Năm Roi, bưởi Tân Triều (Biên Hòa), bưởi da xanh (Bến Tre) và nhiều loại bưởi khác hay gặp ở Việt Nam, Thái Lan có đường kính khoảng 18 – 20  centimét.

Miêu tả sơ bộ về cây bưởi (Pomelo)

– Thân cây bưởi (Pomelo): Cây lớn cao 5-10m, chồi non có lông mềm, cành có gai nhỏ dài đến 7 centimét.

– Lá bưởi: Lá rộng hình trái xoan, tròn ở gốc, mép nguyên, có khớp trên cuống lá; cuống lá có cánh rộng.

– Hoa bưởi: Cụm hoa chùm ở nách lá, gồm 7-10 hoa lớn, màu trắng, cực kỳ thơm.

– Quả bưởi: Quả lớn, hình cầu và cầu phẳng, đường kính 15-30 centimét, màu vàng hay hồng tuỳ thứ.

Cây ra bông, kết quả hầu hết cả năm, đa phần mùa hoa từ tháng 3 đến tháng 5 và mùa quả từ tháng 8 đến tháng 11/

(A) cây bưởi (Pomelo) con, (B) Quả bưởi trên cây, (C) Hoa bưởi, (D) Quả bưởi và múi bưởi

Một số loại giống bưởi ở Việt Nam

Có rất nhiều giống trồng có trái chua, ngọt khác nhau. Thường kể đến nhiều là Bưởi Đoan Hùng (Vĩnh Phú) quả tròn, ngọt, nhiều nước; Bưởi Vinh, quả lớn có núm, ngọt, ít nước, trồng nhiều ở Hương Sơn (Hà Tĩnh); Bưởi Phúc Trạch quả lớn, ngọt, nhiều nước, trồng nhiều ở Hương Khê (Hà Tĩnh); Bưởi Thanh Trà (Huế) quả nhỏ nhiều nước, ngọt và thơm; loại Thanh Trà hồng ngon nhất; Bưởi Biên Hoà (Đồng Nai) quả lớn, ngọt; nhiều nước, trồng ven sông Đồng Nai; Bưởi đào, ruột và múi màu đỏ nhạt, thường cực kỳ chua; Bưởi gấc, quả đỏ, chua, trồng ở ngoại thành Nam Định (Nam Hà) sử dụng để bày mâm ngũ quả ngày Tết.

Nhân giống bưởi

Bưởi được canh tác bằng hạt; nhưng thường người ta gieo hạt để làm gốc ghép. Những giống quý trồng bằng cành chiết hay cây ghép.

Bộ phận sử dụng của cây bưởi (Pomelo) và những sản phẩm từ quả bưởi

Bưởi ngoài những việc sử dụng quả là một trái cây để ăn vô cùng ngon và bổ dưỡng thì những thành phần của cây bưởi (Pomelo) người ta còn dùng vào nhiều mục đích khác nhau:

+ Vỏ của quả, lá và dịch quả cũng được dùng. Người ta thu hái các quả chín vào mùa thu-đông, đem phơi trong râm rồi gác bếp; khi sử dụng rửa qua cho sạch, gọt lấy lớp vỏ the ở ngoài. Lá thu hái cả năm, sử dụng tươi hay phơi trong râm.

+ Những sản phẩm mỹ phẩm: Sữa tắm hoa bưởi, kem dưỡng da, nước hoa bưởi…

+ Thực phẩm và đồ uống: Nước ép bưởi, rượu bưởi, trà bưởi, mứt bưởi, chè bưởi, chế biến món ăn khác từ bưởi…

+ Những sản phẩm khác: Nhang bưởi…

+ Bưởi còn được sử dụng để bài trí trong nhà và vào các đợt tết và bày trên mâm ngũ quả: Bưởi cảnh, bưởi bonsai, bưởi hồ lô, bưởi có in bản đồ Việt Nam…

Giá trị dưỡng chất trong quả bưởi

Vỏ của quả ngoài cực kỳ giầu chất narin-gosid, vậy nên có vị đắng, trong vỏ có tinh dầu, tỷ lệ 0,80-0,84%; quả có chứa 0,5% tinh dầu; trong lá cũng có tinh dầu. Tinh dầu vỏ bưởi có chứa d-limonen, a- pinen, linalol, geraniol, citral; còn có những alcol, pectin, acid citric. Dịch quả chín có rất nhiều chất bổ dưỡng: nước 89%, glucid 9%, protid 0,6%, lipid 0,1% và những khoáng Ca 20mg%, P 20mg%, K 190mg%, Mg 12mg%, S 7mg% và Na, Cl, Fe, Cu, Mn… Có những vitamin (tính theo mg%) C 40, B 0,07, B2 0,05 PP 0,3 và tiền sinh tố A 0,1/ 100 mg dịch quả cung ứng cho cơ thể 43 calo.

Công dụng của bưởi trong ngành y

Trong cuốn Nam dược thần hiệu, Tuệ Tĩnh đã viết về Bưởi; Vỏ của quả Bưởi gọi là Cam phao, vị đắng cay, tính không độc, thông lợi, trừ đờm táo thấp, hoà huyết, hạ đau; trị tràng phong, tiêu phù thũng. Bỏ cùi trắng, lấy lớp vỏ vàng sau sử dụng. Hiện nay, ta sử dụng vỏ của quả, xem như có vị cay, đắng, tính ấm, có công dụng trừ phong, hoá đàm, tiêu báng (lách lớn ), tán khí thũng (phù thũng thuộc khí). Ở Trung Quốc, người ta cho rằng nó làm để tiêu, giúp sự tiêu hoá, làm long đờm, chống ho. Lá có vị đắng, the, hương thơm, tính ấm, có công dụng tán hàn, tán khí, thông kinh lạc, giải cảm, trừ đờm, tiêu thực, hoạt huyết, tiêu sưng, tiêu viêm. Cụ Tuệ Tĩnh đã cho thấy quả bưởi vị chua, tính lạnh, hay khiến cho thư thái, chữa được chứng có thai nôn nghén, nhác ăn, đau bụng, hay người bị tích trệ ăn không tiêu. Nay ta sử dụng dịch quả thường có tính chất khai vị và bổ, lợi tiêu hoá, khử lọc, dẫn lưu mật và thận, chống xuất huyết, làm mát.

Tác dụng, chỉ định và kết hợp: Vỏ của quả sử dụng trị đờm kết đọng ở cổ họng và cuống phổi, đau bụng do lách lớn ; còn sử dụng trị đau dạ dầy, đầy bụng, ăn uống không tiêu, ho nhiều, hen, đau thoát vị. Lá sử dụng chữa sốt, ho, Nhức đầu, hắt hơi, kém ăn; còn sử dụng chữa viêm vú, viêm amygdal. Ở Ấn Độ, người ta sử dụng trị bệnh động kinh, múa giật và ho có co giật. Dịch quả sử dụng trong trường hợp chán ăn, mệt mỏi khó tiêu, ngộ độc, da huyết, tạng khớp, ít nước tiểu, suy mật, giòn mao mạch, chứng sốt và bệnh phổi. Vỏ hạt có pectin sử dụng để làm thuốc cầm máu. Hoa bưởi được sử dụng để cất tinh dầu thơm, sử dụng trong công nghiệp sản xuất bánh kẹo.

Cách sử dụng bưởi để chữa bệnh

Vỏ của quả và lá được sử dụng uống trong dưới dạng thuốc sắc, hàng ngày sử dụng 10-15g. Dịch quả sử dụng uống trong, ngày uống 3 lần trước những bữa ăn. Lá sử dụng ngoài không kể liều lượng. Người ta sử dụng nướng chín để nắn, xoa bóp hay nấu nước xông và ngâm để chữa sưng chân do hàn thấp, chướng khí, hạ đau do trúng phong tê bại. Lá non sử dụng chữa sưng trên khớp, bong gân, gãy xương do ngã, chấn thương; còn sử dụng chữa đau bụng, đầy bụng do lạnh. Hạt bưởi bỏ vỏ ngoài, nướng chín đen rồi nghiền thành bột sử dụng bôi chốc lở da đầu, ngày 2 lần, trong 2-3 ngày.

Những chú ý khi sử dụng bưởi

– Bưởi có tính lạnh, làm cho người bị tiêu chảy ăn vào sẽ càng rất nghiêm trọng. Vì vậy, nếu trong người yếu thì hạn chế ăn nhiều bưởi.

– Bệnh nhân có lượng mỡ trong máu cao nếu sử dụng một cốc nước ép bưởi để uống một viên thuốc hạ béo thì có thể dẫn tới hiện tượng đau cơ, thậm chí là dẫn tới bệnh về thận.

– Một vài bệnh nhân trong giai đoạn dùng thuốc chống dị ứng ổn định, nếu ăn bưởi hoặc là uống nước ép bưởi, nhẹ thì có thể gây nên đau đầu, tim đập mạnh, loạn nhịp tim…, rất nghiêm trọng có thể dẫn tới đột tử

– Bên cạnh đó, còn một vài thành phần khi phối hợp với bưởi có thể gây nên công dụng phụ như: Dung dịch Cyclosporine, chất caffeine, canxi đối kháng, Cisapride…

Vì vậy, những chuyên gia sức khỏe khuyên rằng, bệnh nhân đang dùng thuốc, nhất là người già, cách tốt nhất là hạn chế ăn bưởi và uống nước ép từ bưởi.

Vậy nên, khi dùng một số loại thuốc nào đó thì hãy hỏi ý bác sĩ xem có thể sủ dụng bưởi được không. Người bị tiêu chảy càng hạn chế ăn nhiều bưởi vì ăn vào bệnh sẽ càng rất nghiêm trọng.

Một vườn bưởi trĩu quả ở Đồng Nai