Tìm hiểu thêm cách trồng mai của người xưa

Cây mai vàng được canh tác ta nước ta từ năm nào, thuộc thế kỷ nào?

Chúng tôi cực kỳ tiếc là không có trong tay tài liệu đáng tin nào để giải đáp thỏa đáng được khúc mắc này. Chỉ biết một điều là loại cây mai vàng được canh tác tại nước ta lâu đời rồi, và hàng ngàn đời nay tổ tiên ta đã xem màu vàng tươi tắn của hoa mai biểu trưng cho sự thịnh vượng, hạnh phúc và may mắn nên mới sử dụng hoa mai vào việc chưng cúng trên bàn thờ tổ tiên trong thời điểm tết Nguyên đán, trùng hợp với màu hoa mai nở. Cái tục lệ này vẫn còn truyền lại cho tới tận hiện nay.

Chỉ các chi tiết đó thôi cũng đủ cho ta thấy cây mai vàng được ông và bà ta trồng từ rất lâu đời.

Do mai vàng là một loài hoa quí, không chỉ quí bởi sắc vàng của hoa rạng rỡ, tươi tắn, mà trong Kinh Thi, bộ sách quí của Trung Hoa do đức Khổng Tử san định cũng khen là giống cây có tiết tháo lót sạch, hiên ngang tắm gió gội sương giữa trời băng giá, sánh ngang với tùng, bách. Triết lý của đạo Nho xem mai mang khí phách bất khuất của người anh hùng. Còn trong Lão giáo thì tôn mai lên hàng vũ trụ luận, cho rằng do khí âm dương kết hợp mà thành…

Cũng như chúng ta hiện nay, người xưa cũng cực kỳ say mê trồng mai. Nhưng có rất rất nhiều người muốn biết cách trồng mai của người xưa có khác xa với kỹ thuật trồng của người thời nay không? Đó là thắc mắc lý thú, chúng ta cùng tìm hiểu thêm xem sao…

• Kỹ thuật trồng mai của người xưa:

Ngày trước nước ta chuyên về nông nghiệp; tuy đất rộng người thưa, và tuy cây mai được biết đến như là loài cây quí (hoa sử dụng vào việc thờ cúng) nhưng hiện thực nó không phải là giống cây lương thực như lúa, bắp, khoai, đậu nên ông và bà chỉ sử dụng các khoảnh đất đầu thừa cuối thẹo trong vườn để trồng vào đó một vài gốc mai vàng để đến tết có hoa chưng cúng khỏi phải đi xin ai. Còn các thửa đất màu mỡ thì họ sử dụng vào việc trồng lúa, bắp, khoai, đậu để có lương thực mà ăn.

Đó là quan niệm giản đơn nhưng mang tính hiện thực, thực dụng của đại hầu hết người xưa. Họ là các người nghèo, cả năm đầu tắt mặt tối chân lấm tay bùn làm việc quần quật ở ngoài đồng để kiếm cái ăn. Năm nào thời tiết thuận lợi được mùa thì nhà nhà no ấm. Ngược lại các năm bị mất mùa thì nhà nhà đói kém, tới bữa củ khoai ai cũng không có… cầm hơi. Do đó, khi nào người ta cũng ưu tiên lo đến cái ăn, cái mặc, hiếm có ai dám tơ tưởng đến thú ăn chơi.

Cây mai vàng được canh tác với cách đó thì sự chết sống thế nào đều phó mặc cho trời, ít ai chịu bỏ công sức ra chăm sóc, tưới bón. Chỉ đến ngày rằm tháng Chạp – còn nửa tháng nửa đến tết, người ta mới vội vã ra chỗ trồng mai để làm việc trẩy lá cho cây mai trổ bông đúng vào đợt tết.

Đến ngày cận tết, người ta lại ra vườn chọn các cành mai sai bông lớn nụ, cắt về cắm vào lộc bình rồi đặt lên bàn thờ chưng cúng. Còn cây mai nào đẹp đẽ được bứng gốc cho vào chậu đặt cạnh bàn vọng thiên hoặc đem vào phòng khách chưng tết. Sau tết, họ lại đem các cây mai này về nơi cũ trồng lại…

Thế nhưng, bên cạnh hầu hết người nghèo lại có thiểu số các người dư ăn thừa để, các vị hưu quan, và cả các lão nông không còn sức khỏe để đảm đương công việc đồng áng nặng nhọc, thì họ lại có rất nhiều thì giờ rảnh rỗi tìm đến thú điền viên là chơi kiểng cổ, để di dưỡng tinh thần.

Chơi kiểng cổ là thú vui thanh nhã, lành mạnh hợp với thị hiếu người già. Nếu trước sân nhà có bày ra năm ba cây kiểng cổ, lại do tay mình uốn sửa nên dáng nên hình thì còn gì thích thú hơn.

Do cây mai có thân gỗ, cành nhánh mềm mại dễ uốn, lại sống lâu năm không thua gì tùng, bách, kim quýt, sơn liễu, cần thăng… nên dưới tài nghệ uốn sửa điêu luyện của người xưa dễ trở nên cây kiểng cổ giá trị.

Ngày trước, đúng ra là từ sáu bảy thập niên trở về trước, ông cha ta chưa hề biết đến nghệ thuật cắt tỉa, tháp ghép mà chỉ biết việc uốn sửa cây kiểng theo những thế đã định với mục đích là ngầm ký thác tâm tư nguyện vọng sâu xa của bản thân vào đó.

Việc sửa cành uốn thế cho cây mai tốn cực kỳ nhiều công phu khó nhọc, không thể làm nóng vội trong một sáng một chiều mà thành, mà yêu cầu người trồng phải có đức kiên nhẫn, nay uốn cành này, mai lại sửa cành khác… có khi cây mai đã già mà tác phẩm vẫn chưa hoàn tất!

Thế cây thế nào thì khuôn mẫu đã sẵn có, nhưng giá trị của việc uốn sửa cao thấp, đẹp xấu thế nào là phụ thuộc vào khả năng phát minh của mỗi người.

Những thế căn bản của cây kiểng

Được biết, có năm thế căn bản của cây kiểng xưa mà nghệ nhân cây kiểng thường theo này mà uốn sửa:

– Thế trực: Cây mọc thẳng đứng biểu trưng hình ảnh một người anh hùng, đầu đội trời chân đạp đất, ý chí bất khuất, tự tin, tự lập, không chịu khom lưng luồn cúi nhờ vả một ai.

– Thế cận trực: Cây kiểng có thân thẳng, dáng hơi nghiêng về một phía, nhưng phần ngọn của chính nó vẫn hướng thẳng lên trời. Hình ảnh này biểu trưng cho người có ý chí kiên cường, dù gặp nghịch cảnh vẫn không chịu khuất phục.

–  Thế hoành: Cây mai kiểng có thân thẳng, dáng bị nghiêng hơn thế cận trực một chút, nhưng phần ngọn của chính nó thì uốn ngả về phía gốc (hồi đầu). Hình ảnh này biểu trưng người có rất nhiều nghị lực và dũng cảm, dù cuộc sống bị nhiều phong ba bão táp vùi dập, nhưng vẫn cố gắng vươn lên mà sống.

– Thế ngọa: Ngọa có nghĩa là nằm. Thế cây mai kiểng uốn nằm ngang phía trên mặt chậu như bị gió lớn bão lớn xô ngã, nhưng phần trên đầu ngọn vẫn uốn theo thế hồi đầu (quay về phía gốc). Đây chính là hình ảnh của người anh hùng mạt vận. Người có thực tài mà tiếc là không gặp vận may, cất đầu lên không nổi nhưng vẫn không chịu đầu hàng số phận, vẫn có ý chí quật khởi.

– Thế huyền nhai: Đây chính là thế thác đổ. Thân cây mai được uốn cong và ngã xuống theo chiều ngọn thác từ trên cao đổ xuống vực sâu. Phần ngọn cây uốn ngược lên trên cao. Hình ảnh này nói lên số phận của một người có tài năng, có chí nhưng cuộc sống lại toàn gặp các chuyện không may, nhưng vẫn cố gắng phấn đấu…

Dựa trên năm thế căn bản trình bày trên, những nghệ nhân hoa kiểng xưa với lòng đam mê cao độ đã có sáng ý sinh ra nhiều thế phụ cũng gây được ấn tượng mạnh cho người thưởng lãm, như:

– Thế Trực quân tử: Dáng cây con thế Trực: Thân mọc thẳng, những cành uốn vị trí nằm ngang. Cành dưới dài hơn cành trên để tạo tán hình chóp. Cây kiểng mang nhiều ý nghĩa người có phẩm hạnh tốt, có ý chí bất khuất, biết sống vì mọi người.

– Thế Nhất trụ kình thiên: Dáng cây con thế Trực: Cây tạo gốc lớn, thân lớn, cành lớn, ngọn thẳng đứng lên trời, bộ rễ mọc khí sinh lan tỏa phía trên mặt chậu tạo thế vững cho cây. Cây kiểng mang nhiều ý nghĩa người có chí khí ngang tàng, chỉ muốn tung hoành dọc ngang trời bể để mưu cầu việc lớn, bất chấp mọi hiểm nguy.

– Thế Bạt phong hồi đầu: Dáng cây con thế Cận trực: Thân mọc nghiêng về một phía như bị cuồng phong xô nghiêng, ngọn cây trở đầu lại phía gốc (hồi đầu) như cố gắng sức mình chống chọi lại, cố gượng dậy chứ không hề dễ dàng chịu ngã đổ. Những cành phía gốc cũng trở đầu như ngọn cây tỏ ý không chịu khuất phục. Cây biểu trưng cho người có đức tính tự lập, tự cường, không hề dễ chịu khuất phục trước mọi nghịch cảnh.

– Thế Quần tụ tam sơn: Ba cây mai được canh tác chung một chậu sao cho cây cao lớn đứng giữa, hai cây nhỏ và thấp hơn ở vị trí cặp hai bên, trồng như ba ngọn núi nằm gần nhau. Ngụ ý nói lên cái thế “hợp quần tạo sức mạnh”. Biểu trưng sức mạnh đoàn kết của đa số người có cùng chung chí hướng và sẵn sàng chung lưng đấu cật cùng nhau chống lại kẻ thù.

– Thế Mẫu tử: Chọn cây mai có hai thân, một chính một phụ. Thân chính biểu trưng cho người mẹ thì cao lớn, phía ngọn uốn ngả trùm lên ngọn thân phụ – biểu trưng cho người con như có ý đùm bọc, che chở. Thân phụ nhỏ và thấp, ngọn uốn ngả về phía thân chính có ý làm nũng mong được che chở. Ngụ ý nói lên tình mẹ con (hay tình cha con) thiêng liêng cao cả và bất diệt trừ hợp với đạo lý làm người.

– Thế Nhân lễ nghĩa trí tín: Cây mai kiểng trong chậu chỉ một thân thì uốn theo thế Trực: Thân lớn mọc thẳng, chỉ có năm nhánh tạo tán hình chóp, mỗi nhánh biểu trưng cho một đức tính tốt trong đạo làm người. Nếu chọn lựa được cây mai có hai thân một chính, một phụ thì uốn những thân giống như ở thế Mẫu tử. Có điều khác là trên thân lớn chỉ chừa ba cành, còn thân phụ chừa hai cành. Mỗi cành như vậy mang một tên: Nhân, Lễ, Nghĩa, Trí, Tín. Ngụ ý cây kiểng này đề cao năm đức tính tốt (ngũ thường) cũng nằm trong đạo làm người.

– Thế Mai nữ: Cây mai kiểng có thân mềm mại, những cành nhỏ được uốn sửa có nét ẻo lả, thanh tú. Cây mang hình ảnh của người con gái đoan trang, duyên dáng với dáng đứng khép nép, e lệ rụt rè dễ mến của người con gái phương Đông.

Kiểng thế nói chung được canh tác trong chậu kiểng cẩn trọng và chưng bày theo từng bộ ở nơi đắc địa nhất trước sân nhà gây sự lưu ý của mọi người.

Thường một bộ kiểng thế có hai cây, hoặc ba cây, bốn cây, nhưng bộ hai cây được coi là thông dụng nhất.

Một bộ kiểng thế hai cây thì yêu cầu cả hai cây đều có thế uốn sửa cùng nhau và đặt đối xứng nhau. Ví dụ bên phải đặt cây thế Mẫu tử (từ thân đến cành nhánh đều uốn sửa giống nhau).

Còn bộ kiểng thế đối xứng nhau không tiên quyết phải uốn sửa giống n hecta, mà một vài phần nào đó của hai cây như thân, cành, ngọn… được uốn sửa đối xứng cùng nhau.

Ví dụ: Long đi chung với Phụng, Long thăng đi chung với Long giáng, hoặc Tam cương đi chung với Ngũ thường… Từng cặp kiểng thế đó đặt chung cùng nhau theo bộ vừa đẹp vừa mang nhiều ý nghĩa thú vị.

* Việc chăm sóc: Ngày trước, chỉ các người trồng mai kiểng thế mới bỏ ra nhiều công chăm sóc, tưới bón cho cây kiểng quí của bản thân. Một là do họ là các người nhàn rỗi, mỗi ngày không phải lo đến chuyện “cơm áo gạo tiền”. mai là các cây kiểng quí đã mang lại thú tiêu khiển lành mạnh cho họ. do đó, mỗi ngày họ mới siêng năng tưới nước bắt sâu…

Trái lại, cây mai trồng với mục đích chờ đến tết cắt cành lấy hoa chưng cúng thì gần như suốt năm không được người trồng bỏ công chăm sóc tưới bón. Một là hầu hết họ là các người nghèo, ngày nào cũng phải đầu tắt mặt tối với trăm công ngàn việc nặng nhọc từ sáng tinh mơ đến tối mịt để lựa tìm cái ăn, cái mặc mà vẫn bị thiếu trước hụt sau! Mai – theo quan niệm của họ – không phải là loại cây lương thực, nó không phải là thứ hàng hóa có thể mua bán được (như thời nay) nên tuy quí nhưng đành phải bỏ mặc… Nếu tết đến, ra vườn có cây nào sai bông, nở đúng tết thì cắt lấy cành vào chưng còn cả vườn không có cây nào ra bông đúng tết thì… siêng năng qua vườn hàng xóm xin đôi cành về chưng cúng cũng được…

Trồng mai không tốn công tưới nước mà bón phân cũng không. Việc này không có nghĩa là người xưa không biết về cách trồng mai, mà là do họ quá bận bịu với chuyện cơm áo, ngay việc nuôi con chó giữ nhà, nuôi con gà lấy rứng tới bữa họ cũng cho ăn chút ít cầm chừng. Từ xưa đã có câu tục ngữ: “Cơm đâu cho no bụng chó, lúa đâu cho vừa diều gà”, nên phân chuồng nếu có dư thì họ cũng dành cho việc bón lúa, bón khoai,… lo kiếm cái ăn trước mắt đã!