Cơ sở lý luận sử dụng cây dược liệu để làm thuốc trong Đông Y và Tây Y

1/ Cơ sở lý luận trong Đông y

Chúng ta biết rằng ngày nay trong giới Đông y có các người chỉ biết một vài đơn thuốc gia truyền kinh nghiệm, nhưng lại có cực kỳ rất nhiều người trong khi chữa trị tìm thuốc, chế thuốc đều hay vận dụng các cơ sở lí luận cực kỳ đặc biệt của Đông y.

Lý luận đó đúng sai thế nào, từ từ khoa học sẽ xác minh. Chỉ biết rằng ngày nay nbsp;các nhà đông y đã vận dụng lí luận ấy để điều trị khỏi cho một vài bệnh và phát hiện một số loại thuốc mới. Bởi vậy chúng ta nên tìm hiẻu lời nói của các nhà Đông y để thân thiện và học tập họ; để trên cơ sở các kinh nghiệm của họ chúng ta thừa kế và phát huy theo khoa học tân tiến.

Điều đáng kể là cơ sở lí luận của Đông y đã có từ rất lâu mà dường như không thay đổi bởi vậy có điều còn đúng, có điều đã sai. Do đó phải nhận xét 1 cách khách quan những lí luận đó, đừng nên cái gì cũng cho rằng sai cả hay đúng cả.

Các nhà Đông y coi người và hoàn cảnh là một khối thống nhất. Con người chẳng qua cũng là cơ năng của trời đất thu nhỏ lại. Cơ sở lí luận của Đông y dựa trên quan điểm vũ trụ chung trong triết học Á Đông thời trước. Quan niệm về vũ trụ này bao gồm nhiều ngành khoa học khác như khí tượng, tử vi, địa lý v.v…

Theo quan điểm này vũ trụ từ khi mới sinh ra ra là một khối rất rộng lớn gọi là thái cực: thái cực biến hóa tạo ra hai nghi (lưỡng nghi) là âm và dương. Âm dương phối hợp cùng nhau để tạo ra 5 hành là kim, mộc, thủy, hỏa và thổ, đó là các thực thể luôn tồn đọng trên Trái đất và có liên quan mật thiết với con người, chúng chi phối con người hoặc bị con người chi phối.

Ngũ hành sẽ lại phối hợp cùng nhau để sinh ra 3 lực lượng bao phủ vũ trụ (tam tài) thiên, địa, nhân. Trong từng lực lượng này lại có sự phối hợp chặt chẽ và cân bằng giữa âm dương, ngũ hành. Nếu không đủ sự cân bằng giữa âm và dương trong từng lực lượng hoặc không đủ sự cân bằng giữa 3 lực lượng đó người ta sẽ mắc bệnh. Việc chữa trị bệnh tật chẳng qua là thiết lập lại sự cân bằng âm dương trong con người, giữa con người và trời đất.

1/1/ Thuyết âm dương

Căn cứ đánh giá lâu đời về tự nhiên, người xưa đã đánh giá thấy sự biến hóa không ngừng của sự vật: Thái cực sinh lưỡng nghi, lưỡng nghi sinh tứ tượng, tứ tượng sinh bát quái. Lưỡng nghi là âm và dương; tứ tượng là thái âm, thái dương, thiếu âm và thiếu dương. Bát quái là càn, khảm, cấn, chấn, tốn, ly, khôn và đoài. Người ta còn nhận ra rằng cơ cấu của sự biến hóa không ngừng đó là ức chế lẫn nhau, nương tựa lẫn nhau và thúc đẩy lẫn nhau.

Để thể hiện sự biến hóa không ngừng và quy luật của sự biến hóa đó người xưa đề ra thuyết âm dương. Âm dương không phải là một thứ vật chất cụ thể nào, mà là thuộc tính mâu thuẫn nằm trong toàn bộ mọi sự vật. Nó giải thích hiện tượng mâu thuẫn chi phối mọi sự biến hóa và phát triển của sự vật.

Nói chung, các cái gì có tính cách hoạt động, hưng phấn, tỏ rõ, hướng lên, tiến lên, hữu hình, nóng nực, sáng chói, tích cực đều thuộc dương. Các cái gì trầm tĩnh, ức chế, mờ tối, ở phía trong, hướng xuống, lùi lại, vô hình, lạnh lẽo, đen tối, nhu nhược, tiêu cực đều thuộc âm. Từ các cái lớn lớn như trời, đất, mặt trời, mặt trăng đến cái nhỏ như con sâu con bọ, hoa cỏ… đều được quy vào âm dương.

Âm dương tuy bao hàm ý nghĩa đối lập, mâu thuẫn nhưng còn bao hàm cả ý nghĩa nguồn gốc từ nhau mà ra, hỗ trợ ức chế nhau mà tồn tại, không thể chỉ có âm hoặc chỉ có dương. Người xưa thường nói âm ở phía trong để giữ gìn cho dương, dương ở ngoài để hỗ trợ cho âm. Hoặc có âm mà dường như không có dương, hay có dương mà dường như không có âm thì tất nhiên một mình âm không thể phát sinh được, một mình dương không thể trưởng thành được. Lại có người nói: trong âm có âm dương, trong dương cũng có âm dương, âm đến cực độ tạo ra dương, dương đến cực độ tạo ra âm tức là hàn đến độ tạo ra nhiệt và ngược lại.

1/2/ Thuyết ngũ hành.

Thuyết ngũ hành về căn bản cũng là 1 cách tượng trưng luật mâu thuẫn trong thuyết âm dương, nhưng bổ sung vào khiến cho thuyết âm dương hoàn bị hơn. Ngũ hành là kim, mộc, thủy, hỏa, thổ.

Người xưa tin rằng mọi vật trong vũ trụ đều chỉ có 5 chất đó kết hợp cùng nhau mà tạo ra.

Theo tính chất thì: Thủy là lỏng, là nước thì đi xuống, thấm xuống.

Hỏa là lửa thì bùng cháy, bốc lên.

Mộc là loại cây, là gỗ thì mọc lên cong hay thẳng.

Kim là kim loại, thuận chiều theo hay đổi thay.

Thổ là đất thì để canh tác, gây giống được.

Tinh thần cơ bản của thuyết ngũ hành bao gồm hai phương diện giúp đỡ nhau gọi là tương sinh và chống lại nhau gọi là tương khắc.

Trên cơ sở sinh và khắc lại thêm hiện tượng chế hoá và tương thừa tương vũ tượng trưng mọi sự biến hóa phức tạp của sự vật.

Luật tương sinh: Tương sinh có nghĩa là giúp đỡ nhau để sinh trưởng. Đem ngũ hành liên lạc cùng nhau thì thấy năm hành đó quan hệ đẩy nhanh lẫn nhau. Theo luật tương sinh thì thủy sinh mộc, mộc sinh hỏa, hỏa sinh thổ, thổ sinh kim, kim sinh thủy, thủy lại sinh mộc và cứ như vậy tiếp diễn mãi, thúc đẩy sự phát triển mãi không bao giờ ngừng.

Trong luật tương sinh của ngũ hành còn bao hàm ý nghĩa nữa là hành nào cũng có quan hệ về hai phương diện: cái tạo ra nó và cái nó tạo ra tức là quan hệ mẫu tử. Chẳng hạn như là kim sinh thủy thì kim là mẹ của thủy, thủy lại tạo ra mộc vậy mộc là con của thủy.

Trong quan hệ tương sinh lại có quan hệ tương khắc để dấu hiệu cái ý thăng bằng, giữ gìn lẫn nhau.

Luật tương khắc: Tương khắc có nghĩa là ức chế và thắng nhau. Trong quy luật tương khắc thì mộc khắc thổ, thổ khắc thủy, thủy khắc hỏa, hỏa khắc kim, kim khắc mộc, mộc lại khắc thổ và cứ như vậy tiếp diễn mãi.

Trong hiện trạng bình thường, sự tương khắc có công dụng duy trì sự thăng bằng, nhưng nếu tương khắc thái quá thì lại khiến cho sự biến hóa trở ngại khác thường.

Trong tương khắc, mỗi hành lại có hai quan hệ: Giữa cái thắng nó và cái nó thắng.

Ví dụ hành mộc thì nó khắc thổ, nhưng nó lại bị kim khắc nó.

Hiện tượng tương khắc không tồn tại đơn độc; trong tương khắc đã có ngụ ý tương sinh, vậy nên vạn vật tồn tại và phát triển.

Luật chế hóa: Chế hóa là ức chế là sinh hóa kết hợp cùng nhau. Trong chế hóa kể cả hiện tượng tương sinh và tương khắc. Hai hiện tượng này gắn liền cùng nhau.

Lẽ tạo hóa không thể thiếu sinh mà cũng không thể thiếu khắc. Không có sinh thì không có đâu mà nảy nở; không có khắc thì phát triển quá độ sẽ gây tổn thương. Cần phải có sinh trong khắc, có khắc trong sinh mới có vận hành thường xuyên, tương phản, tương thành cùng nhau.

Qui luật chế hóa ngũ hành là:

• Mộc khắc thổ, thổ sinh kim, kim khắc mộc.
• Hỏa khắc kim, kim sinh thủy, thủy khắc hỏa.
• Thổ khắc thủy, thủy sinh mộc, mộc khắc thổ.
• Kim khắc mộc, mộc sinh hỏa, hỏa khắc kim.
• Thủy khắc hỏa, hỏa sinh thổ, thổ khắc thủy.

Luật chế hóa là một khâu trọng yếu trong thuyết ngũ hành. Nó thể hiện sự cân bằng tất nhiên phải thấy trong vạn vật. Nếu có tình trạng sinh khắc thái quá hoặc không đủ thì sẽ xẩy ra các sự biến hóa khác thường.

2/ Cơ sở lý luận trong Tây y

Khi xét công dụng của một bài thuốc, khoa học tân tiến căn cứ đa phần vào thành phần hóa học của bài thuốc, nghĩa là xem trong bài thuốc có các nbsp;chất gì công dụng của các chất đó trên cơ thể súc vật và người thế nào.

Ngày nay, người ta biết rằng trong những bài thuốc có các chất có công dụng trị bệnh đặc biệt của bài thuốc gọi là hoạt chất. Bên cạnh đó còn có các chất chung có ở nhiều cây thuốc và bài thuốc khác gọi là các chất độn. Các chất độn không đóng một vai trò gì trong việc trị bệnh. Tuy vậy có một vài chất độn chỉ có ở một vài bài thuốc ổn định. Người ta có thể dựa trên việc tìm chất độn để kết luận đó có phải là bài thuốc phối hợp tương ứng hay không.

Những chất có chứa trong bài thuốc có thể chia thành hai nhóm chính: Nhóm chất vô cơ và nhóm chất hữu cơ. Cả hai nhóm này đều gặp ở những bài thuốc động vật hay thực vật. Các nbsp;thuốc nguồn gốc khoáng vật đa phần chỉ có chứa những chất thuộc nhóm vô cơ.

Các nbsp;chất vô cơ không nhiều và ít phức tạp. Trái lại, những chất hữu cơ có rất nhiều loại, đồng thời công dụng dược lý cũng cực kỳ phức tạp. Chúng ta biết rằng khoa học tân tiến hiện nay chưa phân tích được hết những chất có trong cây hay động vật, vậy nên nhiều khi cũng chư a giải thích được hết công dụng của mọi thứ thuốc ông cha ta vẫn sử dụng.

Việc nghiên cứu và xét công dụng trị bệnh của một bài thuốc không hề dễ dàng, vì trong một bài thuốc nhiều khi chứa đựng nhiều hoạt chất có khi có công dụng kết hợp, nhưng nhiều khi lại có công dụng trái ngược hẳn nhau. Thay đổi liều lượng nhiều khi cũng dẫn tới các kết quả khác nhau. Trong Đông y lại sử dụng nhiều các bài thuốc kết hợp cùng nhau bởi vậy không phải một chất công dụng mà là nhiều chất ở nhiều bài thuốc tác động và công dụng lẫn nhau khiến cho việc nghiên cứu nhận xét kết quả chữa trị lại càng khó.

Khi thành quả nghiên cứu dư ợc lý thích hợp với kinh nghiệm nhân dân, ta có thể yên tâm dùng các thuốc đó. Nhưng khi thí nghiệm một bài thuốc không thấy kết quả, ta chưa thể kết luận bài thuốc đó không có công dụng trên lâm sàng vì nhiều khi cơ thể không hoàn toàn giống nhau. Bởi vậy chúng ta phải thấy trước giá trị các nghiên cứu trong khu vực phòng thí nghiệm cần phải được xác minh trên lâm sàng, mà các kinh nghiệm trị bệnh của ông cha ta thì có từ nghìn năm về trước, đã có các kết quả thực tiễn. Ta phải tìm mọi phương pháp để tìm ra nền tảng khoa học tân tiến của chúng.

Như vậy, ta thấy trình bày cơ sở để xét công dụng của thuốc theo khoa học tân tiến không giản đơn được mà yêu cầu các tập sách riêng. Tuy vậy ở dây chúng ta chỉ trình bày sơ lược một số kiến thức chung cấp thiết để hiểu một vài vấn đề trình bày.