Lịch sử nghìn năm của cây vải Việt Nam

Dương Quý Phi đời Đường thích ăn vải đến nỗi ưu ái đặt tên cho vải là “phi tử tiếu”, tức “nụ cười Dương Phi”. Đường Huyền Tông muốn chiều lòng ái phi, nên liên tục bắt cống nạp vải, sai phu trạ phi ngựa tốc hành để vận chuyển. Quả vải được ướp mật hoặc muối để tươi ngon suốt chặng đường dài.

Đến thế kỷ thứ 8 – đời vua Mai Hắc Đế, cây vải được chuyển ra trồng ở vùng Hồng Châu (Hải Dương). Vùng Thanh Hà với thổ nhưỡng được bồi đắp bởi dòng sông Hồng và sông Thái Bình, hay lụt lội nhưng phù sa giầu có, trồng vải cho trái ngọt và cho năng suất cao.

Quả vải (lệ chi) xuất hiện tại nước ta từ cách đây hàng nghìn năm. Ảnh: Bizmedia

Sách Vân Đài Loại Ngữ của Lê Quý Đôn cũng ca tụng quả vải “mã ngoài như lụa hồng, tơ tía, thịt vải như thủy tinh” và  “nước Nam sản xuất trái lệ chi nhiều nhất, lệ chi ở xã An Nhơn (Yên Nhân) huyện Đường Hào ngon, ngọt, thơm không thể nào tả được”.

Năm 1442, cây vải còn gắn liền với án oan Lệ Chi Viên lớn nhất trong lịch sử của công thần lập quốc nhà Lê – quan hành khiển Nguyễn Trãi. Ông bị triều đình quy tội giết vua Lê Thái Tông trong vườn vải, bắt tội đến 3 họ. Đến năm 1464 – triều Lê Thánh Tông, Nguyễn Trãi mới được minh oan.

Đến thế kỷ 20, thời Tự Đức (1847 – 1883), ngoài giống bản địa, vải thiều được du nhập vào nước ta. Cụ Hoàng Văn Cơm (tên tự Phúc Thành), người thôn Thúy Lâm, xã Thanh Sơn, huyện Thanh Hà mang hạt về ươm từ năm 1870. Cụ ươm lên 3 cây, nhưng chỉ có một cây sống sót và ra quả, nhân giống thành các vườn vải thiều rộng khắp vùng Hải Dương. Đến nay, cây vải tổ trên 150 tuổi này vẫn còn tươi tốt.

Cận cảnh cây vải thiều tổ Thanh Hà

Vải thiều là giống quả nhỏ nhất trong những giống vải ngày nay, đường kính khoảng 3,3 – 3,5 centimét ; vỏ sần, chín đỏ; hạt nhỏ, đen tuyền hoặc lép. Giống vải chín muộn, thu hoạch từ đầu tháng 5 đến tháng 6 âm lịch.

Hiện ở Thanh Hà còn có những giống vải khác như u trứng, u hồng, u thâm có kích cỡ lớn, quả hơi bầu dục. Vải Tàu Lai và Lãng Xuyên có trái nhỏ hơn, dạng tròn. Những giống này thường chín sớm hơn, dân gian gọi là vải tu hú (chim tu hú kêu báo hiệu mùa vải chín), nhưng hạt lớn, vị chua hơn.

Khu vực trồng cây vải Thanh Hà được bồi đắp bởi sông Hồng và sông Thái Bình. Ảnh: Bizmedia

Hải Dương có 14/250 ha trồng vải nhưng tập trung nhiều nhất ở huyện Thanh Hà (47%) và Chí Linh (43%). Thập niên 50-60 của thế kỷ trước, cây vải thiều theo chân ông Nguyễn Đức Trụ (quê xã Nam Dương, Hải Dương) lên Lục Ngạn lập nghiệp. Bén rễ đất đồi, đến nay toàn tỉnh Bắc Giang có khoảng 30.000 ha trồng vải. Trong số đó, nbsp;Lục Ngạn là khu vực trồng cây vải nhiều nhất cả nước với trên 16/000 hecta, quả lớn hơn vải Thanh Hà, giá bán cũng đắt hơn.

Trung Quốc là thị trường tiêu thụ vải mạnh từ rất lâu rồi, đến nay vẫn chiếm tới 80% sản lượng vải thiều Lục Ngạn xuất khẩu. Trong một vài năm trở lại đây, trái vải Việt Nam đã tiếp cận và mở rộng sang nhiều nước khác như Australia, Malaysia, EU, Mỹ, Nhật Bản…

Vải Lục Ngạn trồng theo chuẩn GlobalGAP có mã vạch, tem nhãn truy xuất nguồn gốc. Ảnh: Bizmedia

Để phục vụ thị trường quốc tế khó tính, nhiều khu vực trồng cây vải tại Bắc Giang, Hải Dương đã thay đổi mô hình trồng trọt theo đúng tiêu chuẩn VietGap, GlobalGAP. Bắc Giang hiện có 11/000 ha vải VietGAP và 285 ha vải GlobalGAP được xây dựng chỉ dẫn địa lý với thị trường Mỹ. Năm 2017, vải thiều Lục Ngạn còn có mặt tại hệ thống siêu thị như Big C, Hapro để phục vụ thị trường trong nước.