Lịch sử bonsai

Khi bonsai bắt đầu phổ biến trên toàn cầu qua cuộc Triển lãm quốc tế tại Osaka năm 1970, Liên đoàn Bonsai thế giới (WBFF) và Hiệp hội Bonsai châu Á – Thái Bình Dương (ASPAC) lần lượt được hình thành và từ “bonsai” trở nên một từ quốc tế. Rất nhiều người toàn thế giới từ Hoa Kỳ, châu Âu, Trung Quốc, Đông Nam Á, Ấn Độc, Úc tới Nam Mỹ và Trung Mỹ đã đến để tìm hiểu thêm về bonsai.

Nhà văn Murase Shuho và hoàng thân Saionji Kinmochi đều được cho rằng đã đề ra từ “bonsai” vào khoảng thời Minh Trị Duy Tân (1868) (cho dù có thuyết tin rằng từ này đã được những nghệ sĩ và nhà văn dùng vào cuối thời Edo). Dĩ nhiên thuật ngữ này đã không phổ biến ngay lập tức và lúc đó, từ bunjin-ueki (nghệ thuật cây cảnh) được ưa thích. Trung tâm của bunjin-ueki là vùng Kansai của Nhật Bản, nhưng những nhà chế tác và kinh doanh bonsai dưới sự bảo trợ của những nguyên lão thời Minh Trị như Ilớn Hirobumi, Kido Takaylshi, Matsukata Masayoshi và Okuma Shigenobu đã tích cực hợp tác với vùng Kansai để giới thiệu sở thích này cho giới văn nhân. Bunjin-ueki bắt nguồn từ văn hóa Kyolớn đã được đưa tới Kanlớn từ giữa thời Minh Trị rồi được thay thế bằng “bonsai”.

Điều thú vị về quá trình này là khuôn khổ phổ biến của bonsai và sở thích của văn nhân có mối liên lạc mật thiết. Cuốn sách Jieziyuan Huazhuan (Giới tử viên họa truyền) được phát hành vào đầu triều Thanh ở Trung Hoa đã gây ảnh hưởng đáng nói tới sở thích của văn nhân Nhật Bản.

Ấn phẩm này cung ứng những giải thích chi tiết về tranh phong cảnh (trong đó có cây cối). Tuyển tập giai đoạn đầu được xuất bản vào năm 1679, tuyển tập thứ hai và ths ba là vào năm 1701/ Những tuyển tập được tái bản sớm ở Nhật Bản và trở nên không những cẩm nang cho nâng hoặc bunjinga (tranh văn nhân) vào giữa thời Edo, mà còn là kiểu mẫu cho phương thức mô tả của đa số nghệ sĩ (là các người am hiểu sâu về bonsai). Có thể nói nguyên mẫu ho bonsai mà chúng ta thấy hiện nay đã được sinh ra trong thời kỳ này. Lúc này, chúng ta sẽ đi ngược về quá khứ và khám phá xuất xứ của bonsai.

Thời Nara và Heian (thời Cổ đại), cũng như thời Kamakura, Muromachi, Azuchi và Momoyama (thời Trung cổ), có thể được biết đến như là thời tiền sử của bonsai, tài liệu chi tiết về sự xuất hiện của chúng trong tác phẩm Nippon Bonsai Bonseki Shiko của Hideo Marushima.

Quý tộc thời Nara (710 – 794) đã tìm niềm vui trong việc sinh ra tiểu cảnh kazan (vườn đá thu nhỏ). Kazan được lưu giữ trong bảo tàng Shosoin ở Nara bao gồm một suhamadai (khay bài trí được làm giống một dải cát ven sông), một dãy núi và cây cối. Cả suhamadai và núi đều được làm từ gỗ mục và có thể tháo rời, do đó có thể thay đổi để sinh ra nhiều phong cảnh khác nhau. Cây cối được làm từ kim loại và được thiết kế sao cho một số cây như mọc lên từ trong cast. Kazan là đỉnh cao của kỹ xảo Nhật Bản trước thời Heian, được dùng để bài trí ở những cuộc thi thơ, nhưng nó vẫn còn là bonkei (khay phong cảnh) hơn là bonsai. Tuy vậy, nó cho biết ý tưởng thưởng thức các phiên bản thu nhỏ của phong cảnh đã tồn tại từ hơn 1/200 năm trước. Nó cũng thể hiện rõ sự nhiệt huyết giới thiệu văn hóa Trung Hoa vào Nhật Bản thời bấy giờ.

Các tài liệu có giá trị được những nghệ nhân bonsai quan tâm chớm xuất hiện tron thời Heian (794 – 1185). Trong Utsubo monogatari (Câu chuyện về cây rỗng ruột) ở nửa sau thế kỷ thứ mười đã xuất hiện ý kiến tin rằng những loài cây phát triển theo cách riêng của chúng (mà dường như không có sự can thiệp của con người) là thấp kém và không lôi cuốn, mà p hải có con người yêu thương, dành nhiều thời điểm chăm sóc chúng nên cây lẫn hoa mới có được nét đẹp tao nhã với tư thế và dáng vẻ đặc biệt. Theo quan điểm này, xu hướng thẩm mỹ của người Nhật vè tạo hình bonsai đã được thể hiện sắc nét.

Bonsai chớm xuất hiện trong những bức tranh cuộn thời Trung cổ. Trong thời kỳ sau của thời Kamakura (1185 – 1333), những bức Saigyo monogatari emaki (khoảng giữa 1250 – 1270), Ippen shonin eden (1299) và Kasuga gongen kenki emaki (1309) được sáng tác. Sự bò lan của rễ, chân (tachiagari), dáng hình tháp (kokejun) của cây và cách những nhánh bonsai tỏa ra được mô tả trong Bokie (1351) vào thời Nam Bắc Triều không khác nhau nhiều so sánh với hình dạng của bonsai tân tiến.

Các màn trình diễn của sân khấu Noh và Kyogen rất thịnh hành trong thời Trung cổ. Vở tuồng Noh Hachinoki (cây trồng trong chậu) đặc biệt nổi tiếng và liên quan đến bonsai.

Hojo Tokiyori (nhiếp chính thứ năm của Mạc phủ Kamakura, người sau này quy y Phật giáo Thiền tông và được biết tới với tên Thiền sư Saimyoji), đã cải trang thành thiền sư trong một chuyến đi, bị lạc giữa các con đường đầy tuyết và đến gõ cửa nhà một samurai tên là Tsuneyo. Trong cái không khí lạnh khắc nghiệt, Tsuneyo đã đốt các cây quý được canh tác trong chậu của bản thân (một cây thông, một cây mận và một cây anh đào) để sưởi ấm như là cách hiển thị lòng mến khách đối với thiền sư. Đống củi cháy rực đã thể hiện nguyện vọng tha thiết cho các cây cảnh yêu quý của bản thân hy sinh vì mục đích tâm linh, liên quan đến câu chuyện về nori no takigi (củi thánh thiện) được giác ngộ bởi Đức Phật trong lúc khổ hạnh. Phần thứ hai của câu chuyện kết thúc khi Tokiyori cảm kích bởi sự hy sinh này nên cấp thái ấp cho Tsuneyo.

Khoảng thế kỷ thứ 14, từ cuối thời Kamakura, qua thời Nam Bắc Triều, thời Muromachi, cũng như trong suốt thời Chiến Quốc, những thiền sư thuộc những phái Phật giáo Thiền tông của Kyolớn và Kamakura đã xây dựng một quy chuẩn nghiêm ngặt cho bonsai. Sự ngưỡng mộ của họ đối với bonsai được củng cố bởi thế giới quan Phật giáo Thiền tông và quan điểm Phật giáo Thiền tông về thiên nhiên nổi trội trong thơ của họ. Sau đây chính là một bài thơ Hideo Marushima được trích dẫn và chú giải.

Một bài thơ của Ryushu Shutaku có tên “Bonsho”

Một cây đơn độc mọc trên chiếc khay đơn độc

Lá xanh tươi cả nghìn năm

Phủ một bóng tối sâu thẳm, nặng trĩu

Có ai biết

Sự rộng lớn của trời và đất được sinh ra từ bùn

Hỏa sơn thần trong khoảng không hề nhỏ hẹp.

Nhà thơ Ryushu Shutaku là người kế thừa truyền thống Phật giáo của Muso Soseki. Các bài thơ của ông đã thể hiện được cái thần của bonsai.

Quan điểm về bonsai của những thiền sư đã thể hiện trong thơ gozan bungaku (Ngũ sơn văn học) từ lâu trước khi được kế thừa bởi những nhà nho, nhà văn và nghệ sĩ của thời Edo, và như đã đề cập, từ “bonsai” ra đời trên thực tế.

Triển lãm bonsai giai đoạn đầu được tổ chức tại Nhật Bản vào năm 1892, chỉ ít lâu sau khi tuyến đường Kyu-Tokaido thông xe vào năm 1889/ Những hiệp hội nghiệp dư tiếp đến nổi lên theo sau các sự kiện khác. Toàn bộ những hội này, trong đó bao gồm Kojuenk, Bonsai Dokokai của Riemon Murata, Taikoen, Toyo Engeikai của Yonekichi Kibe và Seidaien, Bonsai Shoreikai của Toshietsu Shimizu, đã có rất nhiều thành viên. Những tạp chí bonsai ai cũng rất thịnh hành. Bonsai Gaho đã được xuất bản vào năm 1906, Toyo Engei vào năm 1907, Bonsai vào năm 1921 và Hana vào năm 1907 ở Kansai.

Tuy vậy, trong suốt Thế chiến thứ hai, nhiều cây cổ thụ nổi tiếng đã bị hủy hoại do bị cháy trong chiến tranh và lượng khách tham quan làng bonsai Omiya bị hạ đáng kể.

Sự hồi sinh sau chiến tranh khởi đầu từ làng bonsai Omiya. Việc hình thành Hiệp hội Bonsai Omiya (hội trưởng giai đoạn đầu của Hiệp hội là Kyukaen Murata) vào năm 1947 mau chóng đem lại sức sống cho bonsai và dẫn tới sự hình thành Hiệp hội Bonsai Nhật Bản vào năm 1965 (chủ tịch giai đoạn đầu của Hiệp hội là Shigeru Yoshida).

Như đã đề cập, Triển lãm Quốc tế tại Osaka năm 1970 đã biến thành động lực cho việc phổ biến bonsai trên toàn cầu, đồng thời cũng làm bonsai phổ biến chưa từng có trên khắp Nhật Bản.

Ngày nay, Hiệp hội Bonsai Nhật Bản có văn phòng trên khắp nước Nhật cũng như có vô số những hiệp hội và câu lạc bộ nghiệp dư. Shohin bonsai (loại bonsai nhỏ, có chiều cao không quá 25 centimét ) đã được sinh ra như một trong các loại hình riêng và được ủng hộ bởi rất nhiều người yêu bonsai.

Những khóa đào tạo về bonsai và cách trồng ngay bây giờ dành cho toàn bộ mọi người.

Với sự phổ biến và quốc tế hóa chưa từng thấy, bonsai đang tiếp tục phát triển. Chắc chắn sự hình thành và phát triển này sẽ không dừng lại.