Cây sao đen

Tên khác: Cây sao, mạy khèn ( Lào), sao cát, sao bã mía, sao nghệ, mạy khen hua, mạy thong.

Tên khoa học: Hopea odorata

Họ: Dầu – Dipterocarpaceae

1/ Phân bổ cây sao đen ở Việt Nam

Cây Sao đen ở Việt Nam gặp ở đa số những tỉnh tử Quảng Nam trở vào, bao gồm: Kon Tum, Gia Lai (Hậu Bổn, Cheo Reo), Đắk Lắk, Lâm Đồng, Khánh Hoà, Ninh Thuận, Bình Thuận, Bình Phước, Bình Dương, Tây Ninh, Đồng Nai, Bà Rịa–Vũng Tàu, Tp hồ chí minh, An Giang, Kiên Giang (Phú Quốc)…

2/ Đặc tính thực vật học cây sao đen

– Thân cây sao đen: Sao đen là loại cây gỗ lớn, thường xanh, cao 30-40m, thân hình trụ thẳng, đường kính 60-80 centimét, chiều cao dưới cành 15-25m. Vỏ ngoài nâu đen, nứt dọc sâu thành các miếng dầy, xù xì. Vỏ trong mầu nâu đỏ, nhiều sợi. Cành non và cuống lá phủ lông hình sao xám, sau nhẵn.

– Lá cây sao đen: Lá hình trái xoan thuôn hay hình mũi mác, dài 8-14 centimét, rộng 3-6 centimét, đầu có mũi tù ngắn, gốc hơi lệch, gân cấp hai 8-10 đôi, nổi ở mặt dưới; gân nhỏ cong queo, gần song song, hai mặt lá có lông hình sao, ở nách gân cấp hai mặt dưới lá thường có tuyến. Cuống lá dài 12-18 milimét.

Lá cây sao đen mặt trước và sau

– Hoa cây sao đen: Cụm hoa hình chuỳ mang mang nhiều bông, mọc ở nách lá hay đỉnh cành; trục cụm hoa có lông xám trắng, mỗi cụm hoa thường mang 10-12 bông, mỗi bông có 4-6 hoa. Hoa gần không cuống, lá đài 5, phía ngoài và trong có lông. Cánh hoa 5, hình lưỡi hái, mép có răng, có lông ở ngoài. Nhị 15-19; chỉ nhị rộng và dẹt, bên trên thót lại; bao phấn có trung đới hình dùi, mảnh. Bầu có lông, vòi nhẵn.

Đặc tính hoa sao đen

– Quả sao đen: Quả thường có hình trứng, đường kính 7-8 milimét, mang 2 cánh phát triển, dài 5-6 centimét, rộng 1-2 centimét, có 7-11 gân song song. Khi non quả thường có màu xanh lá cây, khi già chuyển sang màu vàng nâu.

3/ Đặc tính sinh học cây sao đen

– Cây Sao đen sinh trưởng thuận lợi ở những vùng nhiệt đới ẩm có 2 mùa mưa và khô rõ ràng. Những khu vực phân bổ tự nhiên của sao đen thường có nhiệt độ trung bình năm khoảng 24-25⁰C; lượng mưa 1/800-2/000mm/năm.

– Cây mọc trong những kiểu rừng kín thường xanh, ở độ cao dưới 700m so sánh với mặt biển. Cây cũng gặp tại những khu rừng khộp, nhưng kích cỡ nhỏ hơn so sánh với khi phân bổ trong rừng thường xanh. Cây có tính quần thụ cao, nên thường chiếm lợi thế trong những rừng nguyên sinh.

– Ngày nay, do bị khai thác cực kỳ mạnh nên chỉ gặp sao đen mọc không tập trung hay chỉ từng đám nhỏ, hỗn giao với những loài cây họ Dầu hay họ Đậu khác hình thành kiểu rừng lợi thế cây họ Dầu + họ Đậu nổi tiếng trong vùng Đông Miền nam.

– Cây ưa đất ẩm, sâu dầy ; phù hợp nhất là đất phù sa cổ và sét pha cát của vùng Đông Miền nam. Cây cũng phát triển cực kỳ tốt trên đất đỏ bazan sâu, dầy, tốt và ẩm mát với độ pH 4,5-5,0. Khi non, sao đen là loại cây chịu bóng. Đến thời kỳ sau 3-4 năm tuổi, sao đen hoàn toàn là loại cây thích sáng, nên thường xuyên chiếm tầng cao nhất của rừng.Tái sinh tự nhiên tốt ở những khu rừng có độ tàn che nhẹ.

– Khi đưa ra trồng ở những tỉnh bắc bộ, cây Sao đen phát triển bình thường về chiều cao và đường kính. Nhưng thường không ra bông kết quả mỗi năm, vì khi cây ra bông hay gặp những đợt gió mùa Đông- Bắc rét đậm, nên tất cả hoa bị rụng đi.

– Sao đen ra bông tháng 2-3, mùa quả tháng 6-7/

4/ Tác dụng cây sao đen

– Sao đen trồng lâu năm sẽ cho chai cục. Có khi thu được 10-20 kilogam chai cục trên một cây sao mọc ở rừng tự nhiên. Thoạt đầu nhựa chảy ra từ những vết thương, sau đặc lại. Nhựa sao đen có những chỉ số: điểm chảy 1150, chỉ số xà phòng 37,1; chỉ số acid 31,5 và hàm lượng tro 0,56%. Sao đen cũng là loại cây cung ứng tanin:vỏ có chứa 15%, lá có chứa 11% và gỗ có chứa 10%.

– Nhựa sao đen được sử dụng làm véc ni, công nghiệp sơn và để xảm thuyền.

– Do có rất nhiều tanin (15%) nên vỏ sao đen được sử dụng để làm thuốc: Chữa đau răng, viêm lợi, áp xe, làm răng bền… Ở Ấn Độ nhựa cây được sử dụng để làm thuốc cầm máu. Một vài nơi ở Việt Nam, đã sử dụng vỏ sao đen ăn trầu thay vỏ chay.

Cây sao đen được canh tác làm cây công trình che bóng mát

– Sao đen được khai thác đa phần để lấy gỗ. Gỗ sao màu vàng nhạt, hơi xám, dác có màu sáng hơn; thuộc loại gỗ quí, không mối mọt thường sử dụng trong xây dựng, đóng đồ đạc, làm sàn nhà, tà vẹt, đóng toa xe, tàu đi biển. Gỗ sao đen được ngư dân miền Tây Miền nam cực kỳ ưa thích. Đây chính là nguyên vật liệu sử dụng để đóng tàu, thuyền, phà qua sông…

– Cây sao đen có kích cỡ lớn cao, lớn, tán đẹp nên cực kỳ phù hợp để trồng làm cây đường phố, quanh những công trình lớn.