Những hiểu biết về bonsai (Phần 1)

I. Các hiểu biết về bonsai

1/ Bonsai là gì?

Bonsai là loại cây được canh tác trong chậu, khay, được cắt tỉa tạo dáng theo một biện pháp nổi bật là, mang đầy đủ các nhân tố thẩm mỹ và ấn tượng thiên nhiên có sẵn. Nói cách khác, bonsai là một cây hay một nhóm cây trong thiên nhiên được thu nhỏ lại nhưng vẫn mang nét cổ thụ, được canh tác trong chậu, khay hay trên đá bằng một kỹ thuật và nghệ thuật tách biệt.

Người Nhật thường so sánh bonsai với thể thơ cổ điển “Hai-Kai” của họ, diễn tả 1 cách cô đọng súc tích và ẩn tàng một tình cảm hay một trạng thái tinh thần dồi dào mãnh liệt. cũng có quan niệm tin rằng bonsai là một hình thức biểu hiện ra bên ngoài nghệ thuật đơn nhất vì nó là sự hòa hợp giữa nghệ thuật và nghề làm vườn.

Sự khác nhau giữa cây bonsai và cây trồng trong chậu là: cây trồng trong chậu thường là để thưởng thức hoa hay lá đẹp, còn đối với bonsai thì trồng để thưởng thức nét đẹp của cây trong mối tương quan cân đối của chính nó với chậu.

Cây bonsai có thể chỉ cao hai tấc, nhưng nó vẫn mang sắc thái của một cây lớn mọc trên núi cao hoặc một dáng tương tự với một cây thông đứng trơ trọi một mình trước gió hay đeo trên vách ở bờ biển hoang vu. Có rất nhiều thế bonsai nhưng cũng giống như những cây sống ngoài thiên nhiên, không lúc nào có hai cây hoàn toàn giống nhau.

Hai xu hướng mới trong bonsai là: sinh ra ấn tượng, cảm giác đứng trước một khu rừng bằng phương pháp trồng gom một vài cây trên một chiếc khay và xu hướng trồng trên một khối đá có hình dạng lạ mắt để sinh ra ấn tượng một cảnh quan thu gọn của một vùng núi non (không phải là “Non bộ”).

Bonsai biểu trưng cho sự cân đối giữa người và thiên nhiên. Lúc xưa, bonsai mang tính chất gần như là tôn giáo: sử dụng làm của dâng cúng, hoặc ít ra cũng có mang tính chất triết lý: cây bonsai là biểu trưng cho sự trường tồn, con đường tinh thần dẫn tới sự hoàn thiện. Hiện nay, nếu bonsai đã mất tính chất tôn giáo, thì khía cạnh triết lý của chính nó vẫn còn cho dù có hơi thay đổi do sự biến hóa của nền văn minh.

Đặc thù của bonsai là sử dụng cây cảnh, đá núi và một số loại nguyên vật liệu khác, qua nghệ thuật gia công và chăm sóc tỉ mỉ hình thành tác phẩm nghệ thuật.

Bonsai là hình ảnh thu nhỏ của nét đẹp thiên nhiên. Qua nghệ thuật gia công từng phiến đoạn cảnh đẹp thiên nhiên, có tư thế sinh động đẹp đẽ. Trong sáng tác thường ẩn có chứa một nội dung tư tưởng và phối hợp nghệ thuật thi họa, gốm sứ, điêu khắc để bonsai hoàn mỹ mang ý thơ nét họa ngây ngất lòng người.

Bonsai không chỉ có giá trị ngắm nhìn cực kỳ cao mà còn làm phong phú cuộc sống, gia tăng trình độ nghệ thuật làm lục hóa, mỹ hóa và sạch môi trường sống để có lợi rất nhiều cho sức khỏe, trở nên một trong các loại nghệ thuật quý báu của con người.

Phong cách nghệ thuật bonsai được tạo thành gây ảnh hưởng bởi điều kiện lịch sử và khí hậu địa lý.

Những nhà nghệ thuật bonsai khi phát minh đặc sắc nghệ thuật và phong cách tạo thành bonsai đều xuất phát từ quan điểm cá nhân, trình độ nghệ thuật và quá trình sinh sống cũng như tính cách cá nhân, tư tưởng và tình cảm, ý thích… Bên cạnh đó, nguyên vật liệu những chỗ khác nhau, truyền thống tập quán khác nhau nên đề tài sáng tác và thủ thuật dấu hiệu cũng có sự khác nhau.

Bonsai tạo thành trải qua nhiều đời lưu truyền nên phong cách ổn định và được đông đảo người thừa nhận, từ đấy tạo thành những trường phái nghệ thuật bonsai khác nhau.

Tóm lại, dựa theo quan niệm mà có các khái niệm khác nhau, trong khi người này xem bonsai như là một trong các lẽ sống đầy ý nghĩa thiêng liêng cao cả của tư tưởng, triết học, tôn giáo, thì người khác lại xem đó chỉ là một thú vui lúc nhàn rỗi.

2/ Phân loại bonsai

Dựa trên kích cỡ lớn nhỏ, người ta chia bonsai thành 4 loại: bonsai chậu lớn, bonsai loại trung (vừa), bonsai loại nhỏ và bonsai cực nhỏ.

• Bonsai loại lớn: phù hợp đặt ở nơi có không gian lớn như hội trường, sân nhà, công viên, trường học. Loại này cảnh diện tích rộng có thể tái hiện cảnh núi non hùng vĩ.
• Bonsai loại vừa: là bonsai được canh tác trong chậu dài từ 40 – 100 centimét, rộng từ 13 – 25 centimét, phù hợp để đặt ở phòng ngủ, bàn làm việc, cửa sổ bàn trà. Loại này thể hiện một đoạn bờ sông, một đám cây hay một cảnh sơn thạch (núi non) loại nhỏ.
• Bonsai loại siêu nhỏ: loại bonsai này có thể nhỏ đến mức để trên ngón tay nên gọi là bonsai ngón tay. Người ta hay sử dụng loại chậu đường kính chưa đầy 5 centimét, sử dụng đặt ở đầu giường, cửa sổ. Bonsai siêu nhỏ lấy chậu cây là chính, còn bonsai non bộ là thứ. Đây chính là hình thức biểu hiện ra bên ngoài đẹp của biện pháp tạo hình một cây thực vật.

Tuy vậy, dựa trên dấu hiệu cảnh sắc tự nhiên với những diện mạo cũng như người phát minh ra một số loại kiểu bonsai khác nhau nên cũng có thể phân loại như sau:

Đầu tiên dựa trên những nguyên vật liệu tạo hình và quá trình phát minh khác nhau chia thành bonsai cây cảnh và bonsai non bộ. Đó là hai loại chính của bonsai.

Tiếp đến là căn cứ và bonsai lớn nhỏ, thượng hạng mà chia thành bonsai loại cực lớn, loại lớn, loại vừa, loại nhỏ và loại siêu nhỏ. Người ta còn gọi loại siêu nhỏ là vi hình hay tụ chân (xách tay). Bên cạnh đó cũng còn dựa trên biện pháp bài trí khác nhau mà chia thành bonsai mặt đất, bonsai trên giá và bonsai treo (án đầu).

3/ Những dạng bonsai

Tạo hóa là một nghệ sĩ tuyệt luân. Mỗi dạng cây ngoài thiên nhiên đều mang nét đặc biệt với nét đẹp hiên ngang, hùng dũng hay ẻo lả của chính nó.

Cố gắng của người nghệ sĩ bonsai là tái tạo lại tất cả dạng cây trong một mô thức nhỏ nhỏ nhưng phải lột tả hết toàn bộ các đặc điểm của thiên nhiên, cộng thêm với phần phát minh qua sự họa kiểu tùy theo đường nét, khối lượng, sự cân bằng của thị giác và sở thích trong một không gian ba chiều. toàn bộ được tuân thủ những quy luật thật tinh tế và khéo léo để đạt đúng nghệ thuật bonsai: đẹp, dễ nhìn và có hồn.

Bonsai có quy luật của chính nó, bất kể dạng thức nào cũng đều nằm trong một tam giác vô hình. Bonsai được tạo để nhìn từ trước chứ không phải nhìn từ xung quanh nên những cành từ phía sau phải nhiều hơn để tạo ra chiều sâu, ngược lại không có cành chỏi về phía trước chỗ người đứng ngắm nó. Những cành được cắt bớt theo lối chen kẽ tạo ra một sự hòa hợp nhịp nhàng với thân, dạng cánh rừng chỉ được sử dụng số cây lẻ…

Tuy bonsai có quy luật, nghệ nhân bonsai không tiên quyết phải cứng nhắc, mà họ có thể “phá cách” như trong thi họa, miễn là nó theo sát đường nét không chỏi lại tất cả và không “lạc điệu” làm mất vẻ thẩm mỹ.

Nói chung bonsai được phân loại theo dạng thức căn cứ vào nhân tố chính là thân cây, vậy nên dạng bonsai được đặt tên theo dáng diện của cây. Có toàn bộ từ 30 đến 40 dạng bonsai:

– Dạng một thân

Gồm những dạng thẳng đứng theo kiểu cổ điển, thẳng đứng kiểu tự do, dạng thân trên gỗ mục, dạng gió rạp, dạng rễ mộc trên đá, dạng củ, dạng thác đổ… Mỗi dạng trên lại chia nhỏ ra những dạng phụ.

– Dạng đa thân

Hai, ba hoặc cánh rừng nhỏ. Những dạng đa thân còn chia nhỏ ra tiểu loại như loại trồng trên đá hoặc loại trồng thắng cảnh.

Dẫu dưới dạng thức nào, chúng ta nên nhớ là bonsai chỉ một ngôn ngữ chung: phát biểu một ý thức nghệ thuật giữ lại các ấn tượng quý mến lâu dài trong trí người thưởng lãm.

Nên nhớ ngoài cách phân loại trên có các cây bonsai không được xếp loại vì hình dạng đặc biệt, ví dụ cây họ palm, cây chuối…