Biện Pháp Phòng Chống Và Quản Lý Bệnh Hại Trên Cây Có Múi.

1. Bệnh vi khuẩn Tristeza

Nguyên nhân gây bệnh Virus tạo bệnh là Closterovirus có dạng sợi dài với kích cỡ 11 x 2/000 µm (BarJoseph và ctv., 1979). Rầy mềm là môi giới lây bệnh Tristeza trên những cây có múi. Virus không truyền qua cơ giới nhưng có thể truyền qua chiết ghép. Khả năng gây bệnh

• Dấu hiệu bệnh phát triển khác nhau trên những cây có múi tuỳ theo giống, dòng virus nhiễm, điển hình nhất là gây gân trong, cây bị lùn, cả thân và nhánh cây bị lõm nặng khi bóc vỏ khỏi thân. Từ đấy, gây hạ năng suất và kích cỡ trái, cành trở thành giòn và dễ gãy. Ở trên quýt đường, khi trái đạt kích cỡ bằng trái pingpong thì bị vàng từ phần đít lên cuống trái, trái rụng đồng loạt, gây thất thoát nặng cho nhà vườn.
• Đa phần những cây có múi đều nhiễm Tristeza. Ở ĐBSCL, bệnh Tristeza nhiễm trên cây chanh Giấy Lộ dấu hiệu gân trong, một vài cây chanh Tàu Lộ dấu hiệu lõm thân, cây quýt Đường bị vàng nửa dưới của trái tiếp đến rụng nhiều, có thể lên tới 50% số trái trên cây.

Nguyên nhân gây bệnh

• Cách ly và tiến hành thiêu hủy cây bị bệnh.
• Sử dụng dòng nhẹ để bảo vệ chéo.
• Dùng gốc ghép kháng hay chống chịu tốt các loại bệnh.
• Ứng dụng công nghệ chuyển gene.

Tuy vậy, kết trái chỉ còn trong khuôn khổ phòng thí nghiệm và mức độ + Dùng thuốc có hoạt chất Pymetrozin để trừ côn trùng chích hút, nguyên nhân lây bệnh Tristeza. Hình 1: 

2. Bệnh vàng lá Greening (vi khuẩn gram âm Liberobacter asiaticum)

Điều kiện phát sinh, phát triển Vi khuẩn gây bệnh sống trong mạch libe của cây, lây lan qua mắt ghép hay do rầy chổng cánh. Vi khuẩn gây xáo trộn sinh lý, làm tắt nghẽn quá trình vận chuyển dinh dưỡng. Vậy nên, làm tổn thất đến năng suất, chất lượng trái. Bệnh không có giống kháng. Ngoài cây có múi, vi khuẩn còn nhân mật số tốt trong cây dừa cạn (Catharanthus roscus), dây tơ hồng (Cuscuta spp.) Khả năng gây bệnh Bệnh phát triển cả năm. Dấu hiệu tiêu biểu của bệnh là loại lá vàng lốm đốm là tiêu biểu nhất của bệnh (chứa đựng nhiều vi khuẩn) song những dấu hiệu đi kèm như vàng lá gân xanh (thiếu kẽm), vàng lá thiếu Mangan cũng dể dàng phát hiện thấy. Cần chú ý gân lá vẫn xanh, trong khi nếu lá vàng gân vàng thì lại tiêu biểu hơn của bệnh do nấm Phytopthora. Giải pháp quản lý Loại bỏ cây đã bị bệnh, cây ký chủ của rầy (cây nguyệt quới, dây tơ hồng) sau khi đã xịt thuốc trừ rầy. Trồng cây con sạch bệnh, cách ly nguồn bị bệnh, trồng thưa và có cây chắn gió bảo vệ. Dùng thuốc có hoạt chất như Pymetrozin…Phun thường kì bảo vệ những đợt lá non, nhất là vào mùa Xuân, hay đầu mùa mưa vì rầy luôn chọn những đọt non để đẻ trứng. Hình 2: Dấu hiệu bệnh vàng lá gân xanh (Greening).

3. Bệnh nứt gốc chảy mủ (Phytopthora sp.)

Điều kiện phát sinh, phát triển Bệnh thông thường gây bệnh nặng cho các vườn trồng trọt lâu năm, liên tục bị ngập úng, trong điều kiện vệ sinh vườn kém, mật độ để trồng dầy, ít được bón phân hữu cơ… Khả năng gây bệnh Lúc đầu, vết bệnh làm vỏ của thân cây ở vùng gốc bị úng nước, thối nâu thành các khu vực bất dạng. Tiếp đến khô, nứt dọc và chảy mủ, vỏ cây bong ra, phần gỗ nằm phía dưới chỗ bị nhiễm bệnh bị thối nâu, vết bệnh cứ tỏa ra dần ra chung quanh, lan xuống đến cả bộ rễ, bộ rễ ít rễ tơ, rễ ngắn với phần vỏ bị thối cực kỳ dễ bị tuột ra khỏi rễ (nhất là rễ con). Do không hút được nước và dưỡng chất để nuôi cây nên bộ lá bị vàng và rụng dần, không mọc được lá non, những cành vượt và cả cành lớn bị chết dần, cây bị xơ xác, từ từ cả cây bị chết. Bệnh còn khiến cho quả bị thối nhất là các trái ở thấp gần mặt đất. Giải pháp quản lý

• Cần lên liếp cao, đắp mô và có hệ thống tưới tiêu hợp lý ở các khu vực đất dễ bị ngập úng.
• Trồng với mật độ hợp lý. Bón hài hòa N-P-K và gia đẩy mạnh phân hữu cơ.
• Tạo cho vườn luôn thoáng đãng khô ráo, ngăn ngừa độ ẩm trong đất.
• Với cây ghép, vị trí ghép cần cách mặt đất 3-4 tấc để ngăn ngừa nấm bệnh xâm nhập và lây nhiễm.
• Vệ sinh sạch sẽ vùng gốc, không tủ cỏ rác rơm rạ chung quanh, không gây vết thương cơ giới cho vùng rễ và vùng thân gần gốc.
• Khi phát hiện cây chớm bị nhiễm bệnh có thể sủ dụng thuốc có hoạt chất Metalaxyl để phun phun lên cây và tưới gốc.
• Ở cây mới bị thối vỏ ở thân, gốc và rễ cái cần cào hết đất xung quanh gốc cho thoáng đãng. Cạo sạch vết bệnh rồi quét dung dịch thuốc có hoạt chất Metalaxyl. Sau một khoảng thời gian vết bệnh sẽ lành, vỏ cây sẽ tái sinh.

Hình 3: (A) Chảy mủ trên cành cây có múi do nấm Phytopthora; (B) Chảy mủ trên thân; (C); (D) Thối trái do nấm Phytopthora.

4. Bệnh ghẻnham (Sphaceloma fawcettii)

Điều kiện phát sinh, phát triển Vết bệnh hình thành nốt ghẻ trên lá thường nhô cao ở một mặt của phiến lá. Chúng có màu xám nhạt, nhiều vết nhỏ thường kết hợp lại khiến cho lá bị nhăn nheo biến đổi về hình dạng, cây kém phát triển và cằn cỗi. Khả năng gây bệnh Bệnh thông thường tấn công trên những chồi non, bệnh thông thường phổ biến trong vườn ươm ở mỗi đợt cây ra chồi non gây ảnh hưởng nhiều đến sự sinh trưởng của cây cũng như giá trị thương phẩm của trái. Giải pháp quản lý Tỉa bỏ những bộ phận bị bệnh nặng và tiến hành thiêu hủy. Khống chế bệnh bằng chế độ xịt thuốc thường kì mỗi khi cây ra đọt non bằng một số loại thuốc có hoạt chất Azoxystrobin, hay hỗn hợp (Mandipropamid + Chlorothalonil)… Hình 4: (A) Ghẻ nham trên đọt non; (B) Ghẻ nham trên trái.

5. Vàng lá thối rễ (Phytophthora spp., Rhizoctonia solani, Sclerotium spp., Fusarium spp.)

Điều kiện phát sinh, phát triển Bệnh quan trọng và phổ biến ở đa số những vườn ươm, chúng có thể tấn công ở thời kỳ những tử diệp chưa nhô ra khỏi vỏ hạt và thời kỳ lúc tử diệp chớm xuất hiện nhưng phổ biến nhất là từ lúc cây có đôi lá giai đoạn đầu đến khi cây có đôi lá thứ 3/ Thỉnh thoảng cây cũng có khả năng bị tấn công ở thời kỳ muộn hơn. Điều kiện độ ẩm cao của đất là nhân tố phù hợp nhất để cho bệnh tiến triển và phát tán. Bệnh này có thể xẩy ra trên cực kỳ nhiều loại cây trái khác nhau. Khả năng gây bệnh Vết bệnh thường hay xuất hiện ở phần gốc gần mặt đất. Phần mô bị nhiễm bệnh hơi lõm vào, có màu nâu, sũng nước và phát tán cực kỳ nhanh. Khi vết bệnh tỏa ra, cây giống thường bị ngã rạp. Bộ rễ của cây thông thường bị thối đen. Bệnh thường hay xuất hiện các cụm trên líp ươm, tiếp đến lan nhanh sang chung quanh. Đối với các cây bị tấn công muộn cây bị héo nhưng vẫn đứng chứ không bị ngã rạp như khi bị tấn công sớm. Giải pháp quản lý

• Phòng bệnh là chính yếu. Hạt trước khi tiến hành gieo cần tiến hành xử lý bằng nước nóng 52-54oC thời gian phụ thuộc mỗi loại hạt. Các hạt có vỏ cứng, dầy thời điểm xử lý phải dài hơn. Hoặc xử lý bằng những thuốc có hoạt chất Metalaxyl, Thiophanate – Ethyl… cho hạt trước khi bảo quản và gieo trồng.
• Đất gieo trong vườn ươm cũng cần phải được tiến hành xử lý trước khi tiến hành gieo bằng Formalin xông hơi với vải bạt đậy phía bên ngoài trong 3 ngày hoặc sử dụng thuốc có hoạt chất Metalaxyl để tiến hành xử lý đất. Tiếp đến xịt thuốc lên cây giống ở thời kỳ sau khi nảy mầm cho đến lúc cây cao 15-20 centimét.
• Duy trì ẩm độ phù hợp cho vườn. Đất tơi xốp không bị úng nước; Bảo đảm mật độ gieo trồng vừa phải; Nước tưới phải sạch; Vật dụng chăm sóc phải được tiệt trùng với nước Javel; Nhà lưới phải có 2 cửa và bồn tiệt trùng giày dép phía bên ngoài.

Hình 5: (A) Vàng lá thối rễ cây; (B) Dấu hiệu lá vàng do thối rễ.

6. Bệnh loét vi khuẩn (Xanthomonas campestris)

Điều kiện phát sinh, phát triển Lúc đầu vết bệnh là các đốm chấm nhỏ màu vàng trong, tiếp đến đậm dần rồi hoá nâu, không nhẵn phẳng trên bề mặt. Chung quanh vết bệnh có 1 quầng vàng rõ ràng, những vết bệnh có thể rời rạc hoặc kết dính lại hình thành một mảng lớn trên bề mặt của lá. Kích cỡ của vết bệnh thay đổi dựa theo mức độ mẫn cảm của giống. Bệnh tiến triển mạnh vào mùa mưa, độ ẩm cao. Tốc độ phát tán tương đối nhanh qua nước mưa, nước tưới. Khả năng gây bệnh Đây chính là một trong các dạng bệnh cũng tương đối phổ biến và rất nghiêm trọng cho cây có múi ở mọi thời kỳ. Bệnh thường hay xuất hiện trên lá làm rụng lá. Thỉnh thoảng bệnh phát triển trên thân non làm khô cành và chết ngọn. Giải pháp quản lý

• Cắt bỏ và tiêu huỷ những bộ phận bị nhiễm bệnh.
• Ngăn ngừa nguồn xâm nhập và lây nhiễm qua nguyên vật liệu vô bầu, công nhân, vật dụng, nguồn nước.
• Phân lô những giống tách biệt theo khả năng kháng bệnh của từng giống (nếu có thể).
• Tiến hành xử lý đất và nguyên vật liệu trồng trước khi tiến hành gieo.
• Đối với hạt, mắt ghép có thể xử lý bằng dung dịch 350 mililít nước Javel/3 lít nước sạch trong 20 phút hoặc xử lý bằng nước nóng ở 52oC trong 20 phút. Phun thường kì bằng một số loại thuốc gốc đồng khi cây ra đọt non.

Hình 6: Dấu hiệu loét vi khuẩn trên lá, trái, cành cây có múi.

7. Bệnh thán thư (Collectotrichum sp.)

Điều kiện phát sinh, phát triển Bệnh thán thư phát triển mạnh trong điều kiện khí hậu mưa nhiều, độ ẩm cao, khi cây ra đọt và lá non nhiều. Trường hợp cây ra bông vào mùa khô nóng, ngay lúc này tuy lượng mưa ít nhưng lúc đầu vẫn có các đợt sương ẩm nhiều cũng là điều kiện phù hợp cho bệnh tiến triển nhiều lên và gây bệnh nặng thêm. Khả năng gây bệnh

• Bệnh hình thành những đốm bệnh có màu nâu cam trên cánh hoa, làm rụng bông giữ lại cuống, đài hoa.
• Trên trái bưởi vết bệnh là các đốm nhỏ, tròn, vàng nhạt, sau lớn dần có màu nâu đậm, vết bệnh hơi lõm vào, vết bệnh có khả năng bị nứt ra, ở trên vết bệnh có các vòng đồng tâm là các bào tử nấm màu đen.
• Bệnh thán thư trên chanh gây ảnh hưởng nhiều đến hoa, lá non và trái, vết bệnh lúc đầu là các đốm nhỏ màu vàng nâu, sau lớn dần, chung quanh viền nâu đậm, giữa vết bệnh màu nâu đậm vết bệnh biến động từ nhỏ đến lớn, ở trên vết bệnh có rất nhiều bào tử nâu đen hình thành các vòng đồng tâm, lá và trái thường bị rụng, trơ và khô đầu cành.

Giải pháp quản lý

• Cắt tỉa, loại bỏ cành bị bệnh, tạo thoáng đãng.
• Xịt thuốc vào thời kỳ hoa, xịt ngừa vào thời kỳ chuẩn bị ra bông và trước khi mùa mưa đến bằng một số loại thuốc có hoạt chất như Azoxystrobin, Metalaxyl hay những hỗn hợp (Mandipropamid + Chlorothalonil)…

Hình 7: Thán thư trên lá cây có múi